منوچهر اسکندرزاده - دانشجوی دکترای باستان شناسی، دانشگاه آتاتورک ترکیه
ساناز علیزاده - دانشجوی مهندسی معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد میاندوآب

ایران سرزمینی است که از لحاظ معماری بناهای متعددی را به جهان عرضه کرده است که متاسفانه دقیقا آنها را نمی شناسیم و آنگونه که درخور آنها باشد مورد بررسی کافی قرار نگرفته اند. به دنبال آن، معرفی آنها به دیگران نیز دچار سرنوشتی متشابه است و با اینکه افراد زیادی زندگی خود را صرف ساخت بناهایی معمارانه کرده اند، اما باز هم نتایج بررسی های حاصله در مورد همه ی بناهای موجود صدق نمی کند و هستند مکان هایی که کمتر شناخته شده باشند؛ از جمله این بناها کاروان سراها می باشند. کاروان سراها یکی از یادگارهای با ارزش معماری سرزمین ایران هستند که با ویژگی هایی منحصر به فرد در تمامی مناطق این کشور کهنسال در ادوار مختلف ایجاد شده اند. آنچه که عصر تکنولوژی امروزی با آن رو به رو شده، وجود چندین بنای تاریخی با کاربری های مهم در گذشته است که امروزه به علت بی نیازی جامعه از آنها، متروک شده اند. یکی از همین بناها، کاروان سرای حاج رضا در قزوین می باشد که هویت اصلی آن تحلیل رفته و کاربری اصلی اش را از دست داده است. از ویژگی های بارز کاروان سرای حاج رضا می توان به کاربندی های گنبدها اشاره کرد که شکوه و زیبایی بسیاری دارند. در چهار طرف آن بر روی دیوارهایی از جنس کاشی، ذکر ملک الله دیده می شود. همچنین بنای مذکور ترکیبی از تیمچه و کاروان سرا می باشد. در مقاله ی حاضر به بررسی اجمالی کاروان سرای حاج رضا در گذشته و امروزه پرداخته ایم. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که کاروان سرای حاج رضا از جمله بزرگترین کاروان سراهای دوره ی قاجار در شهر قزوین بوده و کاربری تجاری داشته. بر همین اساس بیشتر بازرگانان و تجار در آن رفت و آمد می کردند، تا عموم مردم. همچنین می توان آن را جزو معدود کاروان سراهایی دانست که ترکیبی از تیمچه و کاروان سرا در آن به کار رفته است.

قزوین، کاروان سرای حاج رضا، ویژگی های معماری، کاشی کاری