محمد سلطانی رنانی - استادیار دانشگاه اصفهان

یکی از نامهایی که در قرآن کریم و روایات برای خداوند بیان شده، جبار است. جبار از ماده جبر است و ماده جبر درساخت ثلاثی مجرد به معنای جبران کردن، و در ساخت باب افعال به معنای مجبورکردن است. سه پرسش درباره واژه جبارو کاربرد آن درباره خداوند مطرح است. آیا جبار به معنای جبرانکننده است یا به معنای اجبارکننده؟ دوم آنکه آیا توصیفخداوند به صفت جبار دلیل بر باور جبر است؟ و پرسش سوم آنکه آیا توصیف خداوند به صفت جبار، در حالیکه این صفتدرباره آدمیان عیب و کاستی است، رواست؟ برخی از لغتشناسان و مفسران، جبار را درنامهای خداوند به معنایجبران کننده دانسته اند که این دیدگاه با لغت و شعر عربی، و آیات و روایات مورد بررسی قرار می گیرد. بر اساس شواهد درمنابع ادبی و متون اسلامی، واژه جبار همواره از باب افعال و به معنای مجبورساختن می باشد. برخی از مفسران و متکلمانجبراندیش، توصیف خداوند به نام جبار را دلیلی بر جبر مطلق و نبود اختیار و اراده برای آدمی دانستهاند که در برابر آنانمفسران و متکلمان عدلی مسلک این استدلال را مخدوش دانسته اند و جبار را موافق با دو اصل عدل الهی و حسن و قبحعقلی تفسیر نمودهاند. وصف جبار برای آدمیان، صفت نقص و ذم است؛ زیرا آدمی در مقامی نیست که خود را برتر ببیند ودیگران را بر انجام کاری اجبار کند، ولی خداوند از آن جهت که مرگ و زندگی و بسیاری از احوالات آفریدگانش به دستاوست، به حق جبار نام می گیرد.

جبار، اجبار، جبران، نظریه جبر، حسن و قبح عقلی