زهرا علیمرادی - دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، گرایش قرآن و متون اسلامی، دانشگاه، تهران
حسین هاشم نژاد - استادیار دانشکده معارف و اندیشه اسلامی، دانشگاه تهران

نفاق از واژگان کلیدی و مؤثر در ساخت جهانبینی قرآنی است. معناشناسی «نفاق» در قرآن با تأکید بر نسبت همنشینی؛ یعنی تحلیل معناشناختی این واژه کلیدی در قرآن به صورتی که عنصر زمان حذف می شود و کل قرآن به عنوان یک مجموعه لحاظ می شود و تحلیل بر اساس نسبت همنشینی سامان می یابد. نفاق امر ذومراتب و دارای معنای گسترده ای است و هر کس که زبان و عملش هماهنگ نباشد، سهمی از نفاق دارد. ویژگی های منافقین در سه ساحت تحلیل معناشناختی هم نشینی «نفاق» با واژه «قلب»، وازگان «رفتاری غیرزبانی» و واژگان «رفتاری زبانی» مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که منافق دو رو است، مفاهیمی که در کنار یا در تقابل این مفهوم به کار رفته است نیز از دو منظر باید نگریسته شود. مفاهیمی مثل کفر، شرک، عدم ایمان، عدمتفقه، عدم علم از جنبه درونی نفاق با آن هماهنگ اند و مفاهیم فسق، کذب، استکبار، استهزاء، نهی از معروف و امر به منکر و به تعبیری «ترک عمل مرمنانه» از منظر بیرونی در کنار نفاق قرار گرفته است.منافق در محدوده کفر خود باقی است و تنها جنبه ای که او را به ایمان ظاهری متصف می کند همان تردد وی بین «کفر» و «ابزار «ایمان» است. از جنبه درونی افراد فی قلوبهم مرض به دلیل قرار گیری تحت شمول ایمان، تا رسیدن به مرتبه نفاق، فاصله دارند ولی نهایت این بیمار دلی بدون درمان آن، منافق شدن است. این مقاله معنا و مفهوم واژه «نفاق» را با توجه به معناشناسی همنشینی بررسی می کند، تا با دقت نظر بر واژگانی که در شبکه معنایی این واژه در جملات و آیات استفاده شده است، به جهانبینی قرآن نسبت به نفاق و ویژگی های منافق در ضمن دو حوزه ی ایمان و کفر برسد.

معناشناسی نفاق، همنشین های معرفتی نفاق، و جانشینی، نفاق، منافق