نیره حاجی علیان - دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران

در خصوص مبانی زیرساز عمل از بررسی متون اسلامی و بویژه قرآن می توان نتیجه گرفت که مبانی عمل دست کم در سه نوع مبانی اساسی خلاصه می شود که می توان آن را مبانی شناختی، گرایشی و ارادی اختیاری نامید و هر گاه رفتاری اعم از مشهود یا نا مشهود بر این سه مبنا مبتنی باشد آن رفتار عمل محسوب خواهد شد. طرح واره انسان عامل، بیان کننده آن است که در اندیشه اسلامی، انسان نه تنها موجودی نیست که اعمالش ناشی از علت های بیرون از کنترل وی باشد،بلکه چون عاملی در نظر گرفته شده است که خود منشاء عمل خویش است. می توان عمل های صادره از او را به خودش منتسب ساخت و او را منشاء عمل در نظر گرفت. بر این اساس، انسان مسئول اعمال خود خواهد بود. در این مقاله، با بررسی آیات قرآن و روایاتی که به حوزه اخلاق مرتبط می شود، به مبانی شناخت خدا به عنوان بنیاد خیر و خیر بنیادین، شناخت کرامت انسانی به عنوان زیربنای اخلاق، شناخت خداوند به عنوان واضع حد و حدود، ادراک کلیت عقلانی عمل اخلاقی در حیطه شناختی و مبانی انسان خواستار خیر نهایى و تعادل هیجانی مبنای فضیلت اخلاقی در حیطه گرایشی و مبنای اراده و عزم شرط لازم اعمال اخلاقی در حیطه ارادی اختیاری دست یافته و نظریه انسان عامل را به حیطه اخلاق تعمیم دادیم.