زینب ظهوریان - دانشجوی کارشناسی ارشد ، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)
عبدالحسین شاهکار - استادیار، دانشکده معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)

در کشورهای شرقی به خصوص ایران برای تامین و تدارک سفرها، به دلیل دور و دراز بودن مسافت ها، دست به احداثایستگاه های برای استراحت زده اند. به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده ای از کشور ایران و دور بودن شهر هاو آبادی ها از یکدیگر، وجود نقاطی جهت استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری بوده و بدون وجودکاروانسرا، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیرممکن بوده است. قرارگیری کاروانسرا در بستر خود کاملا متاثرو در هماهنگی با شرایط و محیط پیرامونی و شرایط اقلیمی حاکم بود.آنچه پژوهش حاضر در پی جستجوی آن بوده، بررسی گونه های کالبدی و جزییات معماری کاروانسراها می باشد. از آنجایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، هدف از این پژوهش آن است درتقسیم بندی فرمی کاروانسراها بر اساس شرایط اقلیمی و شیوه های معماری منطقه ای مورد بررسی قرار دهد. روشتحقیق در پژوهش حاضر از طریق مطالعات کتابخانه ای و با روش توصیفی- تحلیلی به تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف مطالعاتانجام شده می پردازد.از بررسی کاروانسراهای سراسر ایران چنین بر می آید که اساس معماری کاروانسراهای ایران ، مانند سایر بناها ، تابع شیوه،سنت و سبک رایج زمان بوده و تا اندازه ای در پرتو شرایط جغرافیای منطقه ای که در آن بنا شده اند، بوده است. به اینترتیب می توان پنداشت که کاروانسراهای پیش از اسلام نیز تابع شیوه معماری زمان بوده است. ذکر این نکته ضروری استکه شیوه معماری ، محل و منطقه ، مصالح ساختمانی و موقعیت جغرافیائی نقش موثری در ایجاد این گونه بناها داشته است،به گونه ای که اقسام کالبد کاروانسراها همچون مناطق کوهستانی، کرانه ای خلیج فارس و کاروانسراهای حیاط دار در مرکزایران را ایجاد و ایجاب می کرد.

کاروانسرا، گونه های کالبدی، فرم، شیوه های معماری، شرایط اقلیمی