حبیب شهبازی شیران - استادیار گروه آموزشی باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

مسجد جامع اردبیل در کارکرد فیزیکی خود، مکانی است برای عبادت، اما در کارکرد متافیزیکی و تجلیات معنوی و عرفانیجلوه کلیه رمز و رازهای معماری اسلامی است.مسجد جامع، به عنوان یک بنای باشکوه در شهری که گنجینه ای گمنام و پرغنا از هنر معماری و فرهنگ و تمدن اسلامیرا در جلوه گاه حضور به تماشا گذاشته، کاملاً سلجوقی نبوده، ولی آن بخش هایی که از عصر سلجوقی است، حتی امروزهم شکوه عمده آن است.در گستره آن کاملاً متمایز آن بیش از 1100 سال از معماری ایران هویداست و در عمر طولانی آن بارها جنگ پیش آمدهو بارها آسیب دیده و بازسازی شده و چیزی نمانده که ویران شود. با این همه، مسجد بر جای است و باقی مانده معماریآن مانند کتابی است که هر بار که خوانده شود، افق معنایی تازه ای را از گذشته به روی ما می گشاید.بازمانده های بنا در شمال شرقی شهر کنونی است و بر روی تپه مصنوعی به بلندی 5 متر در ناحیه ای که از ابنیه دیگرعاری است ساخته شده و با وجود حوادث و روی دادهای ویرانگری که بر آن گذشته، هنوز هم ابهت و استواری خود راحفظ کرده است (شکل 2-3). نکته شایان ذکر تزیینات پراکنده ولی دلپذیر معمارانه و کاربردی ایلخانی این بناست که آکنده از هماهنگی کامل و ضرب آهنگ باشکوه نماهای بنا مبتنی بر محاسبات ریاضی است؛ هر چند، آن بخش هایی کهاز عصر سلجوقی است، حتی امروزه هم شکوه عمده آن است. مسجد جمعه، که روزگاری رفیع ترین بنای شهر بوده، دروضعیت کنونی از سه بخش مرتبط به هم در عین حال با فاصله و مستقل شکل گرفته است: 1- گنبدخانه [چهار تاقی] که به عنوان سلول مادر و اساس مسجد سلجوقی ایجاد گردیده و آنگاه در طی زمان سایر اجزاء بدان پیوند خورده است. 2- ایوان که هم اکنون به صورت مسجدی دایر و ضلع جنوبی آن از طریق یک دهانه بزرگ و رفیع به فضای گنبدخانه منتهی می شود. 3- منار که یک بنای استوانه ای قطور آجری است که در فاصله 16/43 متری از دیوار غربی و در امتداد محور وسط مسجد سلجوقی واقع گردیده و مکان قرار گرفتن آن حتی باز هم سنت شکنانه تر است؛ زیرا مناره ای است کاملاًمنفرد و هیچ نشانی از اتصال آن به بنای سلجوقی وجود ندارد. به این طریق هم بر هم تنیدگی آن با مسجد و عمل کردعبادی آن در پیوند با سایر اجزای بنا پافشاری شده و هم مجزا بودن آن از مسجد، توجه را به آن به عنوان عنصری مستقلجلب می کند. در این مطالعه، سعی گردیده کالبد و علل تخریب گنبد مسجد جامع اردبیل بررسی گردیده و حتی الامکانزوایای تاریک و پنهان موضوع را از رهگذر بررسی روشن کنیم.

مسجد- معماری- گنبد- زلزله- محراب