حبیب شهبازی شیران - استادیار گروه آموزشی باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی

معماری صفوی مانند هر معماری سنتی دیگر، با جهان شناسی مأنوس و مرتبط بوده و از همان آغاز به نقطه اوجی رسیدکه تا زمان ما امتداد یافته، و این ویژگی شاید در طول تاریخ هنر اسلامی ایران بی نظیر باشد. در معماری صفوی این وادی،و به طور کلی در هر هنر سنتی، هیچ چیز از معنا تهی نیست و معنا ، چنان که خود لفظ هم در زبان فارسی و عربیبر دو مفهوم معنا و معنویت دلالت دارد، همان روحانیت و معنویت است. علاوه بر این، تمامی بناها و ابنیه مذهبی وغیر مذهبی و مسکونی و یا تجاری با اسلوب و روش خاصی بر پایه قواعد و اصول هارمونیک رنگ ها و قواعد قرینه سازیبنا و ارتباط فرم ها در اجزاء بنا و تناسب و هماهنگی اجزاء ساخته می شوند. شاهان صفوی با اعلام آیین شیعه به عنوانمذهب رسمی کشور مشوق نوعی راه و رسم مذهبی نظام مندتر به جای انواع عوامانه دینداری بودند. این تغییر را به بهترینشکل می توان در رشد مقبره شیخ صفی دید که آینه فضای فرهنگی ایران در اوایل عهد صفوی محسوب می شود.قدرت و نجابت معماری صفوی بیشک به بهترین صورتی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تجلی کرده، که یکی از بزرگترینمقابر جهان و مجموعه ای از آرامگاه های بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در دو سبک آذریو اصفهانی است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعه واحدی در آورد و بعدها شاه عباس بناهای مهمدیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد. سابقه بخش هایی از این بنا به دوره خود شیخ صفی الدیناردبیلی (650-735)، عارف شهیر ایران و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و سلطان علی معروف به خواجه علی سیاهپوش می رسد. به طور کلی، اهمیت این مجموعه تاریخی در ارتباطی که با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد، جلوهگر می شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول (سر سلسله این خاندان) در این مجموعه تاریخی به خاکسپرده شده اند. همچنین این بقعه حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری است که از آن جمله می توانبه عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس، خط خوش نویسان بزرگ دوره صفویهمچون میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و ...، منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگبری و ... اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نام برده، آن را دربین مجموعه های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده است. در این مطالعه، سعی بر آن است که، ماهیت و کارکرد عماراتحرمخانه (یکی از قدیمی ترین بازمانده های مجموعه بزرگ شیخ صفی الدین اردبیلی) و چینی خانه (از پدیده های شگفتانگیز هنر ایران در قرن یازدهم هجری قمری) از منظر معماری، ماهیت و کارکرد بررسی گردیده و حتی الامکان زوایایتاریک و پنهان موضوع را از رهگذر این واکاوی روشن کنیم.

بقعه- شیخ صفی- بنا- حرمخانه- چینی خانه