سید مصطفی محقق دامان

امروز تعلیم و تربیت یک رشته از علوم انسانی است و شاید بالاترین رشته باشد که با انسان از کودکی تا اخرین روزهای او در تماس است. این رشته البته به گونه امروز کاملاً جدید است و برخی عناوین درسی آن سابقه تاریخی ندارد هرچند که در تاریخ ادبیات به گونه های دیگر و تحت عناوین دیگر مطرح بوده است. مثلاً رساله های زیادی تحت عنوان آداب المتعلمین و منیه المرید فی آداب المفید والمستفید در ادبیات اسلامی وجود داشته است. این رساله ها صرف حاوی دستوراتی است که دانش آموز و دانشجو باید رعایت کند. اما اینکه چگونه باید کودکان را تربیت کرد در اینگونه رساله ها کمتر دیده میشود. کتاب منیه المرید فی آداب المفید والمستفید در ادبیات اسلامی اثر شهید وجود داشته باز هم با آنچه امروز است بسیار متفاوت است. واقعیت این است که در میان گفته های حکیمان دستورات پراکنده راجع به تربیت دیده میشود ولی نه به صورت نظریهپردازی. مثلاً در قرآن مجید از قول لقمان که به گفته قرآن متصف به صفت حکمت بوده آمده که لقمان به فرزندش چنین دستور داده که مثلاً: و اقْصدْ فی مشْیک و اغْضضْ منْ صوْتک إن أنْکر الْأصْوات لصوْت الْحمیر ( ۱۹ لقمان) و در راه رفتنت میانهرو باش و از آوایت فرو کاه که ناپسندترین بانگها بانگ درازگوشان است همانطورکه مشاهده می کنید در این ایه شریفه صرفاً دستوری است از ناحیه لقمان به فرزندش که اینگونه راه برو وآنگونه سخن بگو. این گونه دستورات بوده ولی خالی از هرگونه نظریه پردازی است. اما انصافا آن دسته از عالمان که نوعی برای تعلیم وتربیت نظریه پردازی کرده ویک نظام منسجم ارائه داده اند عرفا بوده اند. علم عرفان یک نظام منسجم است که به دو بخش تقسیم میگردد، نظری وعملی. مردان نامدار عرفان نظری افرادی هستند مانند محی الدین بن عربی(ف- 638 هجری ق / نوامبر 1240 م)، صدالدین قونوی( 607 ق 673 ق)- و افرادی مانند آنان. وعرفان عملی مانند جلال الدین مولوی(672ق) ابوالحسن خرقانی( 425ق) و امثال آنان. در عرفان عملی، عنوان دیگرش سیرو سلوک است. سیر و سلوک یعنی مسافرت کردن، راه رفتن. و عنوان دیگرش علم طریقت است. علم طریقت در مقابل علم شریعت است. هر دو در درون معنایشان راه رفتن و مسافرت کردن است. گوئی نظریه تربیت عرفانی بشر را مسافری میداند که از نقطه ای حرکت کرده و به نقطه ای میرود.