مرتضی دانشیار - دانش آموخته دکتری دانشگاه تهران
محمدعلی کاظم بیکی - دانشیار دانشگاه تهران

قحطی 1288 ق در ایران موضوع پژوهشهای نسبتاً پرشماری بوده است که با بررسی این واقعه به گونهای کلی، علل و نتایج کوتاه مدت قحطی و نیز واکنش مردم و دولت به آن را مورد توجه قرار دادهاند. این رویکرد موجب اظهاراتی کلی و تعمیم غیرموجه نتایج پژوهشهای مذکور به سراسر ایران گشته است. مقاله حاضر پژوهشی موردی درباره قحطی 1288 ق در خراسان است که علاوه بر خود قحطی، تبعات آن را در اقتصاد محلی ایالت مورد بررسی قرار میدهد. یافتههای این پژوهش ضمن اثبات نادرستی تعمیم نتایج بررسیهای کلی قحطی به سراسر ایران، نشان می دهد که همه نواحی خراسان به یکسان تحت تأثیر قحطی قرار نگرفت. بلکه این بلیه موجب افزایش ثروت و جمعیت در ولایات شمالی به زیان ولایات مرکزی و جنوبی ایالت، گردید. افزون آن که قحط سا لی، در کنار مرگومیر با مهاجرت و جابجایی جمعیت همراه بود که این، اعتبار دادههای آماری برخی از منابع را با تردید مواجه می سازد. همچنین، اقتصاد محلی، گذشته از خسارت، بزودی تغییرات را در الگوی زمینداری به زیان مالکیت خصوصی و در نوع کشت تجربه کرد که هر یک از این تحولات، خود منشأتغییرات بعدی در خراسان شدند.

خراسان، قحطی 1288 ق، قاجاریه، تغییرات اقتصادی، کشاورزی