نرگس دهقان - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، اصفهان، ایران،
رزا وکیلی نژاد - استادیار، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، فارس، ایران

استفاده از عمق زمین در معماری بومی ایران نمونه ها و کاربرد فراوان داشته است. در مقاله حاضر با استفاده از اسناد کتابخانه ای انواع فضاهای زیرزمینی موجود در معماری بومی ایران مورد بررسی قرار گرفته و نحوه ارتباط با زمین در این معماری در سه مقیاس کلان، میانه و خرد دسته بندی شده است. مقیاس کلان شامل شهرها و روستاهای زیرزمینی، مقیاس میانه شامل اجزای خدماتی و آبرسانی و مقیاس خرد شامل فضاهای معماری است. در مرحله بعد با بررسی نمونه های موردی، ویژگی های انواع فضاها در ارتباط با توده زمین مورد بررسی قرار گرفته و عوامل موثر بر شکل گیری هر یک از فضاها در ارتباط با نوع کاربری آنها مشخص شده است. بر اساس نتایج عوامل اقلیم، امنیت، فرهنگ، ایستایی، شاکله زمین و نوع خاک (ژئوتکنیک) از مهمترین عوامل موثر در شکل گیری فضاهای زیرزمینی هستند. جهت تعیین عوامل موثر از روش تحقیق قیاسی و استدلال منطقی استفاده شده و در مورد هر نمونه میزان اهمیت نسبی عوامل تعیین شده است. مقایسه عوامل موثر در شکل گیری فضاهای زیرزمینی نشان می دهد که در نمونه فضاهای مختلف زیرزمینی میزان تاثیر عوامل مختلف متفاوت است. به این ترتیب گرچه سرمایش ایستا از طریق توده زمین از عوامل اصلی ایجاد فضاهای زیرزمینی است اما در برخی نمونه ها عوامل امنیت، فرهنگ، ایستایی، شالکه زمین و نوع خاک از اهمیت بیشتری در مقایسه با عامل اقلیم برخوردار هستند. به این ترتیب شکل گیری فضاهای زیرزمینی را نمی توان تنها متاثر از دلایل اقلیمی دانست بلکه در هر مورد عوامل متعددی به صورت توامان در ایجاد فضاهای زیرزمینی تاثیرگذار هستند.

معماری بومی، معماری زیرزمینی، سرمایش ایستا، توده زمین