فرزانه زکی زاده
فرحناز زکی زاده

براساس آثار به جای مانده از خاته های کهن تاریخی که از هزارهای ششم پیش از میلاد به بعد در بسیاری از نقاط ایران وجود داشته اند؛هر خانه به طور معمول از دو بخش -یکی فضای ساخته شده ومحصور ، ودیگری فضای باز (حیاط)–تشکیل می شد ،زیرا در نواحی مرکزی وجنوبی ایران هوا در طول سال به گونه ای بوده است که مدتی از سال هوا سرد وحدود نیمی دیگر معتدل وگرم بوده است وبخشی از فعالیت های مربوط به سکونت در اوقات مناسب سال در فضای باز صورت می گرفت .با وجود آنکه نقش پدیده های جغرافیایی ومحیطی در شکل گیری فضای باز یاحیاط خانه ها آشکار است ،اما می توان عوا مل فرهنگی را به عنوان عوامل اصلی شکل دهنده انواع حیاط در خانه های سنتی را نام برد . وهدف از انجام این پروژه در وهله نخست توجه به عوامل جغرافیایی (اقلیم)در شکل دهی به فضای باز(حیاط )خانه هاست ،ودر وهله دوم ارائه نوعی دسته بندی برای گونه بندی انواع حیاط در خانه هاست . فضای باز حیات مرکزی با محوریت خود،ابعاد معین،جهت گیری و مکان یابی هدفمند،عنصری تعیین کننده در حفظ انرژی بوده است.در این مناطق بافت متراکم موجبات همسازی با اقلیم را فراهم آورده است و صرفه جویی در مصرف انرژی به واسطه تقلیل ستوه در معرض تابش مسیر شده است.حفظ انرژی از طریق درهم فشرده بودن واحدهای مسکونی فراهم آمده به گونه ای که بعضاً برخی از واحدهای مسکونی حتی از چهارجانب به واحدهای دیگر متصل هستند.در این خانه ها استفاده از منابع و انرژی های طبیعی نظیرباد و خورشید یکی از اصول ساخت و سازمان فضایی است.فضاهای باز مرکزی در دل هر تک بنا دستیابی به این اصل را هموار کرده اند به گونه ای که بدون استفاده از سوخت های فسیلی،ساکنان در فصل گرم در برابر گرما حفظ شده و در فصل سرد بیشترین بهره را از انرژی لایزال خورشید ببرند.حیات مرکزی اصلی ترین فضای خانه های کویری است.این خانه ها از نظر وضعیت استقرار نوعاً در جهت قبله قرار دارند.و فضاها حول حیاط مرکزی سازمان دهی شده اند.حیاط با حرکات خورشید هماهنگ است،صفه جنوبی منزلگاه سایه و صفه شمالی شاه نشین و جایگاه خورشید است.این نوع سازمان دهی و جهت گیری،فضاهای تابستانی و زمستانی را به طور منطقی پیرامون مرکزی قرار داده است.سازندگان خانه با توجه به تاثیر گردش خورشید بر جبهه های مختلف،هر جبهه را به فصلی و ساعتی اختصاص داده اند.با عنایت به این موضوع،جبهه رو به آفتاب،بخش زمستان نشین،جبهه پشت به آفتاب،بخش تابستان نشین و جبهه غربی برای ساعاتی از روزهای سرد زمستان در نظر گرفته شده و برای پرهیز از تابش گزنده آفتاب به جبهه شرقی،در بیشتر موارد در این قسمت طاق نما ساخته اند(معماریان،1384).یکی از نتایج مهم این پژوهش،دستیابی به نقش مهم حیاط مرکزی در خانه های ایرانی است.

معماری ایران،حیاط،حیاط مرکزی،هویت،محرمیت