حبیب شهبازی شیران - استادیار گروه آموزشی باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی

قدرت و نجابت معماری صفوی بی شک به بهترین صورتی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی تجلی کرده، که یکی از بزرگترین مقابر جهان و مجموعه ای از آرامگاه های بزرگان، مشایخ و سلاطین صفوی و فضاهای آیینی و عبادی در دو سبک آذری و اصفهانی است که نخستین بار شاه تهماسب آن ها را به صورت مجموعه ی واحدی در آورد و بعدها شاه عباس بناهای مهم دیگری به این مجموعه افزود و باعث اصلاحاتی در آن شد. سابقه ی بخش هایی از این بنا به دوره ی خود شیخ صفی الدین اردبیلی (650-735)، عارف شهیر ایران و فرزندان وی، شیخ صدرالدین موسی و سلطان علی معروف به خواجه علی سیاهپوش می رسد. به طور کل، اهمیت این مجموعه تاریخی در ارتباطی که با سلسله ی خاندان سلاطین صفویه دارد، جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول ( سر سلسله ی این خاندان ) در این مجموعه ی تاریخی به خاک سپرده شده اند. همچنین این بقعه حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری است که از آن جمله می توان به عالی ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچ بری کتیبه های زیبا و نفیس، خط خوش نویسان بزرگ دوره ی صفوی همچون میرعماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و ... منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و ... اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است که گرد هم آمدن فضایل هنری نام برده، آن را در بین مجموعه های تاریخی ایران شاخص و متمایز نموده است. مراد از این بررسی جز پیدا کردن جای پایی محکم با تکیه بر مستندات ثابت و قابل کنترل، به منظور شناسایی قیافه ی جدید معماری این اثر تاریخی از دیدی عمیق تر و از زوایای متفاوتی و براساس نیازهای جدید، از پشت پیچیدگی های نفوذهای قابل تشخیص و با آگاهی از یافته ها و پژوهش های جدید، چیز دیگری نبوده و نیست. گرچه درباره ی معماری این بنا، ما هنوز از مرحله ی مطالعات تاریخی و فرضیات پیشتر نرفته ایم و با داده ها و دانش امروزی ما به سختی می توان قضاوتی در خصوص آن نمود و به نتایجی قاطع و نهایی دست یافت. لیکن اکنون موفق به حل بسیاری از مسائل اساسی گشته ایم و این امکان به دست آمده است که از پشت پچیدگی های نفوذهای قابل تشخیص شکل حقیقی این مجموعه را به بهترین وجهی بازسازی کنیم.

مقبره، صفوی، شیخ صفی، شاه اسماعیل، گنبد