علی اصغر مفرد بوشهری - دانشجو کارشناسی ارشد معماری دانشگاه بین المللی امام خمینی ره
سینا قلیچی - دانشجو کارشناسی ارشد معماری دانشگاه بین المللی امام خمینی ره

نیاز بشر به سفرهای طولانی از سالیان دور در کشورهای شرقی، به ویژه کشور ایران و همچنین محدودیت سرعت وسایل نقلیه در آن دوران موجب شده تا کاروانسراها، در ادوار مختلف معماری ایران، همواره به عنوان یکی از پراهمیتترین بناها، به شمار آیند. یکی از ویژگی های اصلی در کاروانسراها، عملکردگرا بودن آن میباشد. به این منظور که باید فضای مناسب را برای توقف و اسکان مسافران و چهار پایان آن ها فراهم میکردهاند. این امر موجب میشده تا کاروانسراها به حجرههای متعدد و نیز فضاهایی بهعنوان باربند و طویله نیازمند باشند. همین مسیله یعنی تعدد فضاهای مورد نیاز در طراحی، موجب به کارگیری تناسبات توسط معماران شده است. بهرهگیری از تناسبات، همواره به عنوان یکی از ویژگی های بارز در دوره های مختلف معماری ایران به شمار میآمده است. معماران ایرانی برای تحقق بخشیدن به این شاخصه، از نظامهای تنظیم تناسبات بهره بردهاند. از شاخصترین نظامهای تنظیم تناسبات در معماری ایرانی میتوان به پیمون، به عنوان مدول و اندازه پایه ، تناسبات زرین 2 و 3 و همچنین مربعهای چرخنده متحدالمرکز اشاره کرد. به منظور بررسی نحوه استفاده از این نظامهای تنظیم تناسبات در کاروانسراهای ایران، چندین نمونه موردی، مورد مطالعه قرار گرفت. از معیارهای تاثیرگذار در انتخاب نمونههای موردی می توان به نزدیک بودن موقعیت جفرافیایی و اقلیمی آنها که منجر به شباهتهایی به لحاظ گونهشناسی کالبدی درآنها شده است و نیز تعلق کاروانسراها به یکی از دورههای معماری ایران اشاره کرد؛ در نتیجه مجموعهای از کاروانسراهای دوره صفوی در محدوده استان قزوین به عنوان نمونههای موردی برگزیده شدند. انتخاب دوره صفویه به این دلیل بود که در این دوره، علاوه بر توجه به جنبه کمی کاروانسراها، تحولات و نوآوریهایی در شیوه ساخت آنها بکار گرفته شد که به صورت تزیینات داخلی، کتیبهها و همچنین تناسبات، به عنوان یکی از جن به های پراهمیت در زیباییشناسی معماری، در بناهای کاروانسرایی تجلی یافت. در این پژوهش روشجمعآوری اطلاعات، به صورت کتابخانهای و روش تحقیق به شیوه توصیفی، تحلیلی و مقایسهای است. هدف از این پژوهش، درک چگونگی بهکارگیری سیستمهای تنظیم تناسبات متداول در معماری ایران، در روند طراحی و ساخت بنا و تاثیر متقابل آن بر کیفیتهای زیباییشناسی، عملکردی و نیارشی میباشد.

کاروانسرا، دوره صفویه، قزوین، نظامهای تنظیم تناسبات