طیبه وطن دوست - عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور،ایران

مسیله جبرواختیار وتاثیر ان در سرنوشت انسان همواره یکی از موضوعات جنجال برانگیز درطول تاریخ بشریت بوده است .علما و دانشمندان علوم مختلف انسان پیرامون این موضوع نظریات و فرضیه های متفاوت ومتعددی را ارایه کرده اند.ادبیات فارسی نیز دراین زمینه اثار بسیاریرا در کارنامه ی خود دارد.یکی از آثاری که سرتاسر ان این مهم به خوبی مطرح شده است و به نوعی تکلیف انسان را مشخص می کندمثنوی مولاناست او هنگامی که به زندگی فردی اجتماعی انسان ها می نگرد ، شخصیت بشر و تکامل انسان رابدون اختیار امکان پذیر نمی داند، واز سوی دیگر جبری را هم که تابع قوانین علی ومعلولی باشد باطل وعامیانه می داند .اما به مقتضای آیه )وهو معکم اینما کنتم ( کهرابطه موجود را با سازنده نشان می دهد. جبر رابطه انسان با خدا)معیت ( را به عنوان جبر عالی می پسندد و در علم روان شناسی نیز پذیرشیاعدم پذیرش جبر و اختیار در سرنوشت انسان تاثیر گذار است .و هر یک از دانشمندان این علم در مکاتب مختلف نظریاتی دررابطه با اراده واختیار آدمی ارایه کرده اند از جمله در مکتب انسان گرایی که تحقق خویشتن و شکوفایی استعدادها و قابلیت های ذاتی بشر را تحتعنوان خود شکوفایی محور اساسی کار خود می داند انسان را موجودی مختار و صاحب اراده ی می شناسد.دیدگاه عرفانی مولانا در رابطهبا جبر اختیار انسان تلفیقی از اراده خداوند و اراده انسان است که در کنار هم تعیین کننده سرنوشت انسان است.جبر از نظر گاه او همانمقام عرفانی معیت با خداوند وفنا شدن اراده بنده در اراده معبوداست .واین همان مقوله ای است که روان شناسان معاصر ازان با عنوان خودشکوفایی و رسیدن به خویشتن حقیقی از آن یاد می کنند که قطعا در پرتو داشتن اختیار و اراده آزاد انسان تحقق می یابد .مقاله حاضربرگرفته از گزارش پژوهشی نویسنده باعنوان معنا شناسی مفاهیم تربیتی مثنوی بانیم نگاهی به فلسفه ، عرفان و روان شناسی است که به شیوهی کتابخانه ای و مصاحبه و همکاری اساتید روان شناسی تالیف گردید ه وهدف از آن طرح مسیله جبر و اختیار از دیدگاه مولانا ازیک سو و مقایسه ی کوتاه ان با نظریات روان شناسان اسلامی و مغرب زمین از سوی دیگر می باشد همچنین آشنایی نسل امروز جامعه با فرهنگ غنی ملی و مذهبی ایرانی در ادبیات فارسی ،رسیدن به خودباوری با تکیه بر دستاوردها واندیشه های گذشتگان واحیا به کارگیری این میراث عظیم در جامعه ی امروز ورهایی از انحرافات اخلاقی و معنوی از جمله اهداف این نوشتاراست.

جبر،اختیار،سرنوشت انسان ،مولانا ، روان شناسی ، انسان گرایی