حسین ایمانیان - استادیار زبان و ادبیات عربی دانشگاه کاشان

دست کم از آغاز سده ی دوم هجری در بازار نقد ادبی عرب بحثی پیرامون اینکه آیا شعر باید ازدانش، فلسفه و اندیشه به دور باشد یا اینکه مانعی در بهره گیری شاعر از آن نیست، به وجود آمده است. پیش از آشنایی مسلمانان با دانش و فلسفه ی سرچشمه گرفته از تمدن و فرهنگ یونان، ایران و هند، چنین بحثی مطرح نبود اما آن گاه که برخی شاعران نوگرای عباسی خواستند به هنر خود رنگی ازدانش و اندیشه ببخشند ، در حوزه ی نقد ادبی این عصر، برخی سخن سنجان پای دربند سنت ادبی عرب، با این پدیده از سر ناسازگاری در آمدند. این امر زمانی به صورت یک درگیری کامل نقدی درآمد که ابوتمام از شیوه ی یادشده در تیوری و در عمل، بهره گرفت. از همان زمان این شیوه همواره پیروان و مخالفانی داشته است. دعوای میان این دو گروه در واقع درگیری میان هواداران سنت و مدرنیته در حوزه ی ادب، هنر در جامعه ی عصر عباسی بوده است. در ادبیات فارسی شعر خاقانی بیشترین همانندی را با شعر ابوتمام دارد؛ او نیز باور داشت که شاعر نباید به گونه ای سخن بگوید که همگان دریابند و برای درک سخن شاعر، این خواننده است که باید بر آگاهی خود بیافزاید. از این رو سروده های ابوتمام و خاقانی به دیریابی زبان زد گشته است. فهم این سروده ها نه برای تودهی مردم بلکه همواره برای بسیاری از فرهیختگان ادبی نیز دشوار بوده است. شیوهای که این دو سراینده ی هنرمند طرح آن راریختند، در ادبیات فارسی و عربی پایه گذار مکتبی شده که آن را(مکتب فنی) نامیدهاند .در این شیوه با بهره گیری از ابزارهای زیبا شناختی و اندیشه های ناب علمی، سخن دیرآشنا و دیگرگون جلوه می کند در جستار پیش رو به آن دسته از ویژگی های سروده های ابوتمام و خاقانی می پردازیم که سبب شده برای همگان آسان یاب و قابل درک نباشد. دیریابی سروده های ابوتمام و خاقانی، گاه پیامد شکل و قالب سخن این دو هنرمند فرمالی ست است و گاه به حوزهی معانی و ابداع درونمایه های شگفت و بهره گیری از معانی فلسفی، منطقی، اشاره های تاریخی و افسانه ای و... در شعر آنها برمی گردد.

ابوتمام، خاقانی، دیریابی، ابهام هنری، فرم، طرز غریب، شیوه ی فنی، آشنایی زدایی.