کبری دادمحمدی - دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان

قنات مطمین ترین و پایدارترین گزینه در بهره برداری مطلوب و منطقی از سفره های آب زیر زمینی به حساب می آید و به علت میسر بودن بهره گیری از امکانات زیر بنایی محلی، هزینه و انرژی ناچیزی نیاز دارد. این فناوری هوشمندانه که از دیرباز مورد توجه بوده و تعامل کاملی با امکانات محلی داشته است، با بهره گیری از شیوه های مناسب و با استفاده از نیروی ثقل، بدون هر نوع انرژی اضافه ای آب را به سطح زمین می آورد و در مقایسه با تمامی روش های تامین آب، از دیرپایی بیشتری برخوردار است. قنات نه یک فناوری صرف، بلکه سازگار با عوامل زیست محیطی است. قنات آب شیرین مخروط افکنه ها را به خاک حاصلخیز دشت ها و حاشیه ده ها می رساند و بدین ترتیب موجب توسعه ای پایدار می شود. زندگی مردم بویژه در مناطق گرم و خشک و کم آب به وجود قنات وابسته بوده و تنها راه دستیابی به آب در این مناطق از طریق قنات بوده است. از این جهت مردم توجه ویژه ای به قنات داشته اند. این اهمیت و تاثیر باعث به وجود آمدن باورها و اعتقادات جالبی درمورد قنات در بین مردم این مناطق شده است. به گونه ای که بخشی از فرهنگ مردم آن مناطق شده است. از جمله این باورها می توان به باور به نر ماده بودن آب، برگزاری مراسم عروسی و قربانی کردن برای قنات به منظور افزایش میزان آب قنات اشاره کرد. در این مقاله، تاریخچه مختصری درمورد قنات ذکر شده و سپس به تاثیرات مختلف قنات بر جنبه های مختلف ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران در گذر زمان پرداخته شده است. پژوهش حاضر به روش کتابخانه ای انجام شده است و بر اساس نتایج به دست آمده قنات در پیش از تاریخ و در نجدایران ابداع شده است. سپس دردورهحکومت های مقتدر ایران پیش از اسلام و دولت های بعدازاسلام، سیرتکاملی پیمود و بیش از پیش مورد بهره برداری قرارگرفت؛ تا جایی که نقش تعیین کننده ای در زندگی مادی و معنوی ساکنان این سرزمین ایفا نمود. دیگران هم این شیوه آبرسانی را از ایرانیان فرا گرفتند. قنات ها تا سال ها قبل به دلیل باورها و آداب و رسومی که درباره آن ها وجود داشت، پابرجا و محترم شمرده می شدند. اما اکنون با بی مهری فراوانی مواجه شده اند و دیگر از قربانی کردن، عروسی و خواص دارویی آن خبری نیست. نقش قنات در شکل گیری اجتماعات شهری و روستایی، و اهمیت آن به عنوان یک تکنیک بومی سازگار با شرایط محیط جغرافیایی، انکارناپذیر است. حیات اجتماعی و اقتصادی اجتماعات شهری و روستایی بویژه در مناطق مرکزی فلات ایران بر محور قنات است و بدون قنات اساسا تمدن در این بخش از سرزمین شکل نمی گرفت.

قنات، ساختار اجتماعی و فرهنگی، ایران