کبری دادمحمدی - دانشجوی کارشناسی ارشد مرمت اشیاء فرهنگی و تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان

بعد از هجرت پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص) به شهر مدینه، مسجد نقش کلیدی در جامعه اسلامی پیدا کرد. به گونه ای که بعد از گذشت قرن ها از ساخت اولین مسجد، این مکان مقدس اصلی ترین پایگاه اسلامی به شمار می رود. در طول این قرن های متمادی بر حسب نیازها و ضرورت هایی که در جهان اسلام پیش می آمد، همواره مساجد علاوه بر کارکرد عبادی که اصلی ترین کارکرد مسجد بوده است، کارکردهای مختلفی پیدا کرده اند. در زمان جنگ به عنوان پایگاهی برای اعزام نیرو، گاهی مکان سوادآموزی و گاهی محل مداوای مجروحین جنگی بوده اند. هدف اصلی در پژوهش حاضر بررسی کارکردهای اجتماعی و آموزشی مسجد در جامعه اسلامی است که از مهم ترین کارکردهای مسجد پس از کارکرد عبادی آن به شمار می آیند. روش تحقیق در پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی است و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای انجام شده است. به طور کلی شناخت کارکردهای مسجد و استفاده از این فضای عمومی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. نگاهی به تحقیقات انجام شده در این حوزه نشان می دهد به طور عمده پژوهش ها در مورد مسجد و تحولات آن مرتبط با معماری است و شناخت بسترهای اجتماعی و سیاسی شکل گیری مساجد و همچنین کارکرد آنها در دوره های تاریخی مختلف مورد غفلت قرار گرفته است. با توجه به خلا موجود، لزوم پرداختن به این عنصر تمدن اسلامی و شناخت عملکردهای مختلف آن اهمیت فراوان دارد. لذا نخستین پرسشی که به ذهن می رسد این است که مهم ترین کارکردهای اجتماعی مسجد چه بوده است نقش مسجد در آموزش و گسترش تمدن اسلامی چگونه بوده است مهم ترین علومی که در مسجد تدریس می شده چه علومی بوده است بر اساس نتایج به دست آمده مساجد، علاوه بر محل برگزاری نماز، محل اجتماع مسلمانان، کانون اطلاع رسانی و مشورت در مورد موضوعات مهم روز، محل حل مشکلات اجتماعی مردم، پناهگاه مستضعفان و در راه ماندگان و محل نگهداری بیت المال مسلمین بوده اند. همچنین مساجد نهاد اساسی آموزش در زمینه های قرآن، احکام، اخلاق و علومی مانند کلام و فقه و عهده دار کتابخانه های عظیم و پر رونقی بوده اند که نتیجه آن پرورش استادان و علمای بزرگ تمدن اسلامی و نشر و گسترش اسلام و تمدن اسلامی در سراسر جهان است.

مسجد، کارکرد اجتماعی ، کارکرد آموزشی، جامعه اسلامی