فاطمه حسین جمال - دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشگاه هنر اصفهان
محمدمهدی پوستین دوز - استادیار گروه معماری ، دانشگاه هنر اصفهان

بنای کاروانسرای علی آباد که به سبب مصالح سنگی و دیوارهای بلند و قطور خود به قلعه سنگی علی آباد مشهور است در بخش مرکزی استان قم و در پنجاه کیلومتری شمال شرق قم به سمت تهران در مجاورت روستای علی آباد و روستای دیگری که به سبب مجاورت با این بنا به روستای قلعه سنگی شهرت یافته ، واقع گردیده است. در این مقاله تلاش شده است بر اساس بررسی های میدانی نگارندگان و نیز بررسی کتابخانه ای کتب علمی، تاریخی، سفرنامه ها و سایر کتب مرتبط با این بنا به بیان ویژگی های معماری بنا نظیر ساختار پلان، فضاها، ابعاد و کیفیت های آن ها و نیز به مطالعه تکنیک ها و مصالح به کار رفته در ساخت بنا در قالب ویژگی های ساختاری بپردازیم. بر اساس آنچه به دست آمده است می توان گفت ساخت این کاروانسرا به قرون 5 و 6 ق باز می گردد و در نقش منزلگاهی میان قم و ری، به عنوان شهرهای مهم دوره آل بویه و سلجوقی، عمل می نموده است. از جمله خصوصیات معماری این بنا می توان به شکل قلعه مانند، مجموع هفت برج و وجود رواقی در تمایز با ساختار رایج کاروانسرا اشاره کرد.سایر خصوصیات و ویژگی های بنا نظیر وجود حیاطی در مرکزیت بنا، وجود حجره ها در پیرامون حیاط، وجود باره بند و یا همان اصطبل ها در پشت حجره ها، فرم درونگرا و سایر مواردی که به تفضیل در ادامه آمده اند، از جمله خصوصیات دیگر بنا است که در طرح کلی با اکثر کاروانسراها همراهی می نماید.

معماری، کاروانسرا، علی آباد، قم، قرن 5 و 6 ق