سمیه صالحی - کارشناسی ارشد رشته پژوهش هنر دانشگاه هنر تهران

طرحهای فرش ایران نامهای گوناگون دارند که دلایل این نامگذاریها میتواند حایز اهمیت باشد چرا که طرحها و نقوش فرش ایران صرفا تزیینی نبوده و دارای مفاهیم نمادین میباشند، بنابراین هر یک از این نامگذاریها میتوانند در پس خود حامل پیام، مفهوم و یا نمادی باشند که کشف آن بر فهم اصالت و اثبات ارزشهای تاریخی، اساطیری، فرهنگی و آیینی نقوش فرش ایران تاکید خواهد کرد.یکی از طرحهای معروف فرش ایران، ترنج خورشیدی فراهان است که ریشههای نامگذاری آن در این مقاله بررسی شده است. در جستجوی دلایل نامگذاری فرش ترنج خورشیدی فراهان ابتدا به پیشینه فرش فراهان پرداخته و سپس نمونههایی از تصویر فرش ترنج خورشیدی فراهان جمعآوری شده که با توصیف و تجزیه و تحلیل آنها وجوه اشتراکشان، شناسایی شده است.در ادامهی جستجوی دلایل این نامگذاری از یک سو، مفهوم ترنج و وجوه نمادین آن و از دیگر سو مفهوم خورشید و جایگاه و نمادهای آن در فرش ایران مطرح میشود. سپس ارتباط مفهومی ترنج با خورشید مورد مطالعه قرار میگیرد. در مبحث ارتباط مفهومی، از آنجا که ترنج مظهر آب است، از مفهوم ترنج فاصله گرفته و به مفهوم خورشید و جایگاه آن در ایران باستان پرداخته شده است. این امر به واسطه تامل در موضوعاتی همچون همزیستی عناصر خورشیدی با عناصر نباتی، مهر و خورشید، شیر و خورشید و خورشید خانم و ... صورت پذیرفته است.در مبحث تطبیق اشکال نقوش خورشید در فرش و نقوش موجود در فرش ترنج خورشیدی فراهان، به نتایج تجزیه و تحلیل نمونههای تصویری فرش ترنج خورشیدی فراهان بازگشته، نقشمایههای مشترکی که در این طرح، به گونهای با خورشید در ارتباط بودهاند مورد مطالعه قرار گرفته و نیز در سطحی بالاتر به شباهت طرح ترنج خورشیدی فراهان با طرحهای مناطق دیگر پرداخته میشود.در پایان، پیشینه فرهنگی- تاریخی زادگاه این فرش یعنی کهندیار فراهان، شناخت جایگاه خورشید در آیین و فرهنگ کهن این منطقه و ارتباط آن با نمادهای خورشیدی در فرش ترنج خورشیدی مشهورش مورد توجه قرار گرفته است.

فرش ایران، قالی، فراهان، ترنج، خورشید