فرزاد رنجبر
لیلا محمدزاده

در ایران، اولین نمونه های هنر و معماری در منطقه خرا سان شکل گرفت. در این منطقه شاهد شکل گیری اولین شیوه معماری ایران از اسلام هستیم. این شیوه که به خراسانی یا شبستانی معروف گردید. در قرن اول ه ق از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان آغاز گردید و تا دوره آل بویه و دیلمیان قرن چهرام ادامه پیدا کرد. در این شیوه، نقشه مساجد از صدر اسلام الهام گرفت و مساجد به صورت شبستانی یا جهل ستونی بناگشتند. قوسهای به کار رفته در شیوه خراسانی به صورت بیضی و تخم مرغی است که از نمونه های پیشین آن میتوان به کاخهای ساسانی یعنی فیروزآباد و طاق کسری اشاره کرد. به طور کلی، معماری در شیوه بسیاری ساده و خالی از هرگونه تکلف است و مصالحی که در این بناها به کار رفته ساده و ارزان قیمت می باشد از مساجد این شیوه می توان به مسجد جامع فهرج یزد و مسجد تاریخانه دامغان ، مسجد جامع نایین ، مسجد جامع تبریز و بنای اولیه مسجد جامع اصفهان و مقبره امیر اسماعیل سامانی اشاره کرد. در نیمه اول قرن پنجم ه ق ، با تاسیس سلسله سلجوقان درخشان ترین دوره هنر اسلامی در ایران آغاز گردید در این دوره، شاهد اوج شیوه ای از معاران به نام رازی هستیم که از زمان سلسله آل زیار در شهر ری آغاز و تا حمله مغولان ادامه پیدا کرد. در این زمان برجهای آرامگاهی مناره ها مسجد، مدارس و کاروانسرا و موارد متنوع بسیاری احداث شدند. در این دوره تعداد برج مقبره ها و میل مناره ها از تعداد مساجد بیشتر شده طرح های دایره ، 8 گوش، 6 گوش، 4 گوش، مربع مستطیل در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت. گنبدها نیز در انواع شکلهای گوناگون در این دوره ساخته شدند، مانند گنبدهای گسسته نار گسسته رک گنبد قابوس گنبد خاکی و انواع گنبدهای دو پوسته پیوسته در این شیوه بود که معماران از انواع نقوش شکسته و گره سازی با آجر و کاشی استفاده کردند. این شیوه ساختمان از بنیاد و پای بست با مصالح مرغوب احداث می شد و خشتهای پخته ی کوچک و بزرگ و نازک بستر نما را میآراست. در شیوه ی رازی قوسهای جناغی و در طاقنماها و طاقها عمومیت پیدا میکند.

معماری اسلامی، هنرمعماری