شهرام احمدی - استادیار گروه زبان و ادبیات یارسی دانشگاه مازندران

اگر بخواهیم چند کلید واژه در مثنوی مولانا را برشماریم، بی تردید نفس و خصوصا نفساماره یکی از ناگزیرترین آنها خواهد بود. مولانا به عنوان یک مصلح اجتماعی همچونسایر عرفان سلف و خلف خویش یکی از محوری ترین دغدغه ها در آثارش رامراتب، درجات و اطوار نفس می خواند. وی در مثنوی به عنوان یک اثر تعلیمی، ضمنپرداختن به بسیاری از مقولات اخلاقی، درصدد آشنا کردن و آگاه نمودن مریدان وسالکان با کنش ها و نمودهای مختلف نفس نیز برآمده است. لذا برای آگاهی بخشی بهمخاطب و تقریب به ذهنشان نفس را به مصادیق و مفاهیمی چون، دزد، جادوگر، زاغ،سگ، اژدها، بت، دوز،، فرعون و... تشبیه می کند. این پژوهش با استفاده از روشتوصیفی- تحلیلی و با بهره مندی از منابع کتابخانه ای و مقالات پژوهشی، جلوه های تشبیهی نفس اماره در مثنوی مولانا را احصا و بررسی نموده و به این نتیجه رسیده است که مولانا به دلیل اهمیت بازشناسی چهره های گوناگون نفس اماره و مخاطرات مترتب بر عدم شناخت صحیح آن، با زبان ساده و در عین حال عمیق و اثرگذار خود تجلیات نفس را دقیقا رصد کرده تا مبادا رهروان طریق الی الله، مفتون ظواهر هموار و دلفریب آن شوند و به ورطه ی سقوط اخلاقی و اعتقادی درافتند.

مثنوی، مولانا، نفس، نفس اماره، تشبیه