عبدالحمید فرزانه - ایران، شیراز، دانشکده حقوق و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیراز

از آنجا که وضعیت شیعه در دو دوره پیش از تشکیل حکومت صفویه وبعد از آن که هم تجربه ی عملی حکومت داری و هم حضور برخی از علمای بزرگ در ساختار حکومتی صفویان را با خود دارد متفاوت می باشد بررسی جداگانه ی نظرات فقهای این دو دوره در مورد حاکمیت مشروع ، ما را با واقعیت دیدگاه تشیع در باب حکومت دینی در عصر غیبت آشنا خواهد ساخت. به همین دلیل در این پژوهش ابتدا نظرات فقیهان بزرگ دوره نخست را درباره ی ولایت فقیه و حکومت مشروع مورد تجزیه و تحلیل قرار داده ایم وسپس این مطلب را از دیدگاه عالمان بزرگ شیعی دوره ی صفویه تا مشروطیت و پیش از انقلاب اسلامی ایران به بررسی نشسته ایم. نتایج به دست آمده بیانگر این است که تمام فقهای بزرگ شیعه در دو بازهی زمانی متفاوت از نظر موقعیت سیاسی، یعنی از آغازین روزهای غیبت کبرای امام عصر(ع) تا تشکیل دولت شیعیان صفوی در ایران و از زمان روی کار آمدن این دولت و دخالت عالمان بزرگ امامی در امر حکومت تا دوران معاصر، به ضرورت وجود حکومت اعتقاد راسخ داشته اند؛ ثانیا اکثر قریب به اتفاق عالمان امامی، بویژه استوانه های فقهی و بزرگان شیعه حاکمیت مشروع دینی در دوران غیبت امام زمان(عج) را مختص فقهای جامع الشرایطی که عادل، مدیر و مدبر باشند می دانند؛ثالثا فقهای پیش از تشکیل دولت شیعیان صفوی علی رغم تاکید بر مشروعیت حکومت ولی فقیه در عصر غیبت، معمولابه مسایل کلی در این مورد پرداخته اند در حالی که فقیهان عصرصفویه به بعد، این امر را به صورت مفصل تر و جزییتر آن را مورد بحث و بررسی قرار داده اند؛رابعا هر چند تعداد اندکی ازعالمان دینی اختیارات ولی فقیه را منحصر به امور حسبی دانسته اند اما اکثر فقهای بزرگ، حوزه ی اختیارات ولی فقیه را شامل همه ی اختیارات حکومتی پیامبر اکرم(ص) و امامانمعصوم(ع) می دانند.

حاکمیت مشروع، ولایت فقیه، فقهاء، صفویه