عباس اسماعیلی زاده - استادیار دانشگاه فردوسی مشهد
محمدمهدی آجلیان مافوق - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی مشهد

در این نوشتار درباره نظر مشهور و رایج نحوه نزول آیات مکی و مدنی بحث شده که معتقد است از خصوصیات و ممیزات اصلی آیات و سور مکی و مدنی این است که آیات اعتقادی و اخلاقی بیشتر در مکه و آیات احکام در مدینه نازل شده اند. نویسنده ابتدا اصل این دیدگاه را از زرکشی تا آثار متاخر و معاصر رصد کرده است و در ضمن آن برخی از نتایج منفی این نظر را در بیان برخی از مستشرقان و مستغربان و غیر ایشان برشمرده است. بعد از آن پس از روشن ساختن دو مبنای ترتیب نزول و وحدت یا پیوستگی نزول سوره های قرآن به عنوان مبانی اصلی مدعای نویسنده، ابتدا ثابت شده است که این سه دسته آیات هم در سوره های مکی و هم در سوره های مدنی آمده اند و بعد از آن، این فرضیه تبیین شده است که هر چند هر سه دسته آیات در مکه و مدینه نازل شده اند، در مکه سیر از اعتقادات به اخلاق و احکام بوده است و در مدینه بالعکس از احکام به اخلاق و بعد اعتقادات. همچنین روشن شده است که مراد از سیر متفاوت، تفاوت در سیر نزول نیست؛ بلکه یا اغلبیت است یا اولویت. تفاوت عمده ذکر شده دیگر این است که محتوای هر یک از این سه دسته آیات در مکه و مدینه با یک دیگر متفاوت است؛ به این صورت که در مکه بیشتر فردسازی و گروه سازی مد نظر است و در مدینه جامعه سازی و جهانی سازی. نمونه هایی چند در موضوعات عقاید، اخلاق و احکام نیز در سیر نزول پیگیری شده اند. در همین راستا به اثبات رسیده است که تفاوتهای مطرح شده به معنای جدایی وحی مکه و مدینه از هم نیست، چیزی که خود موضوع نقد این نوشتار است؛ بلکه نزول این معارف، یک سیر به هم پیوسته و تکاملی داشته است.

مکی و مدنی، خصوصیات آیات و سور مکی و مدنی، نزول، سیر نزول