علی اصغر تقوایی ابریشمی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری.
محمد خسروشاهی

تحقیقا وقوع سیل فرآیندی است که سالانه باعث هدر رفتن میلیونها تن خاک از عرصه‌های طبیعی و زراعی کشور می‌گردد. این فرآیند از طرفی باعث از دست رفتن عناصر غذایی خاک شده و از طرف دیگر موجب پر شدن مخزن سدها، رسوبگیری کانالها و... می‌گردد. بررسی جامع حوزه آبخیز یک راه‌حل اساسی برای مدیریت مهار و بهره‌وری از سیل است که منجر به حفاظت بهتر منابع طبیعی خواهد شد. کاربری اراضی و نوسانات اقلیمی از جمله عواملی هستند که بر چرخه طبیعی آب و وقوع سیل در اکوسیستم اثر می‌گذارند. در تحقیق، بررسی علل افزایش و تشدید سیل در ایران با تاکید بر نقش تغییر کاربردی اراضی و نوسانات اقلیمی در حوزه آبخیر سد کارده (542.43 کیلومتر مربع) در استان خراسان رضوی مد نظر قرار گرفته و درنهای با استفاده از نمایش روند سری اطلاعات عملیات آبخیزداری در طول 30ساله (1380-1350) مولفه‌های موثر بر افزایش و تشدید سیل حوزه آبخیز سد کارده شناسایی گردید. در بررسی‌های اولیه پس از مرور منابع در اولین گام بانک اطلاعات هیدروکلیماتولوژی منطقه طی سه دهه متوالی اخیر یعنی 59-1350 و 69-1360 و 79-1370 تهیه گردید. سپس نقشه‌های معرف شرایط توپوگرافی، هیدروگرافی، مدل رقومی ارتفاعی زمین، شیب، خاکشناسی، زمین‌شناسی، کاربری اراضی و نقشه پوشش گیاهی در دو دوره ابتدای دهه اول و انتهای دهه سوم در محیط رقومی GIS آماده گردید. در گام بعد ضمن انجام آنالیز فرکانس دبی حداکثر روزانه و دبی حداکثر لحظه‌ای مشاهده شده طی سه دوره و تعیین آستانه دبی سیل، تعداد و حجم سیل‌های حادث شده در طی همه ماههای دوره مطالعاتی سی‌ساله تقویم شده و بر مبنای مشاهدات و انتخاب مدل ریاضی (آماری) مناسب بررسی تطبیقی احتمال وقوع سیلابها در هر یک از سه دوره انجام گردید. بر اساس اطلاعات سیلابهای ثبت شده 138 گانه طی سی سال (1380-1350) ایستگاه هیدرومتری اندرخ و ثبت همزمان عمق بارش روزانه در محل نزدیک مرکز ثقل حوزه یعنی ایستگاه مارشک شاهد کاهش وقوع سیل‌ها در دهه دوم نسبت به دهه اول و افزایش وقوع سیل‌ها در دهه سوم نسبت به دهه دوم و قدری بیشتر از دهه اول بوده. همچنین نتیجه بررسی نقشه‌های کاربری اراضی در سالهای 1987و 2002 نشان می‌دهد که در خصوص تغییر روند وضعیت پوشش گیاهی اراضی و تاثیر آن در تغییر حجم و پیک سیل‌ها باید اذعان نمود که با حذف صددرصدی پوشش اراضی مرتعی متوسط و بیشه‌های جنگلی و افزایش سطح پوشش اراضی فقیر از 440.43 کیلومتر مربع (81 درصد سطح کل حوزه) به 507.9 کیلومتر مربع (94 درصد سطح کل حوزه) و کاهش 25 درصدی پوشش اراضی زراعت آبی و باغات و سایر شرایط فیزیکی زمین و هیدروکلیما باید در انتظار تشدید سیلابها بوده، و به اعتبار رکوردهای مستند نتایج همینطور بوده، لکن روند کاهشی وقوع سیل‌ها در دهه دوم نسبت به دهه اول تحقیقات بر اثر تقویت عملیات مکانیکی آبخیزداری بخصوص ایجاد بندهای کوتاه و چکدم‌ها و سازه‌های گابیونی متعدد و همچنین حفاظت و توسعه پوشش طبیعی حوزه در نقاط مؤثر بوده و شاهد نتایج معکوس هم بوده‌ایم.

سیل، حوضه آبخیز کارده، کاربری اراضی، تغییر اقلیم، سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، رسوب، تغییرات پوشش گیاهی، استان خراسان رضوی