حسن ربانی

محقق اردبیلی، از فقیهان قرن نهم و پرورده حوزه علمیه نجف است. او پس از دوره شهید ثانی و محقق کرکی، فقیه برجسته امامیه در عصر خود شد. با نگارش مجمع الفایده و البرهان، شهرت به سزایی در فقه یافت و فقیهان پس از او هماره به دیدگاههای او در آن کتاب توجه داشتند. زبده البیان تالیف دیگر اوست. این کتاب در آیات الاحکام نگارش یافته است و شاید بتوان گفت پس از کنزالعرفان فاضل مقداد، مشهورترین کتاب آیات الاحکام در امامیه است.اردبیلی، در زبده البیان، توجه کاملی به تفاسیر معروف پیشین داشته است. هیچ آیه ای را مورد بحث و بررسی قرار نمیدهد، مگر این که از تفاسیر عمده استفاده میکند. او استفاده اصلی را از تفاسیر زیر برده است:الف. مجمع البیان: او در زمینههای مختلفی از این تفسیر استفاده میکند. هرچند در مسایل گوناگون نیز با مولف آن به بحث میپردازد. این مسایل در موضوعات زیر، خلاصه میشود:1 .لغت. 2 .تفسیر. 3 .قرایت. 4 .سبب نزول. 5 .ترکیب آیات. 6 .روایت. 7 .نقل اقوال مفسران پیشین. 8 .نقد و بررسی سخنان طبرسی در ترکیب آیات. 9 .نقد و بررسی سخنان تفسیری او. 10 .نقد فتاوی فقهی طبرسی.ب. کشاف زمخشری: او در زمینههای بالا که ذکر شد، از کشاف نقل میکند. افزون بر آن، به کشاف از جهات دیگری نیز مینگرد:1 .نقل فتاوی فقهای حنفی. 2 .نقل مطالب بلاغی قرآن. 3 .نقد مباحث کلامی زمخشری. 4 .نقد برخی از مباحث اصولی کشاف.ج. تفسیر بیضاوی: بیضاوی از مفسران شافعی است و از شخصیتهای معروف در زمینه تفسیر به شمار میآید و تفسیر او موجز و مهم است. علمای پس از او، از آن استفاده بسیاری بردهاند. تفاسیر بسیار چه از عالمان شیعی و چه مفسران اهل سنت، با توجه به آن تالیف شده است، مانند تفسیر ارشاد العقل السلیم تالیف ابوالسعود.او در تفسیر، سخنان بیضاوی را بازتابانده و فقط در مواردی، مطالبی را بر عبارت او افزوده است و گاه در مسایل فقهی با بیضاوی مخالفت کرده است، زیرا بیضاوی شافعی است و ابوالسعود حنفی مذهب است.همچنین تفسیر کنزالدقایق، از تفاسیر شیعی است که بیشتر سخنان تفسیری او، همان نگاشتههای بیضاوی است و تنها روایاتی از ایمه اطهار (ع) را برآن افزوده است. فیض کاشانی نیز در صافی، از بیضاوی بسیار متاثر است.محقق اردبیلی از دیگر مفسران و فقیهان شیعی است که در زمینههای گوناگون از تفسیر بیضاوی بهره برده است و گاه با او به مناقشه پرداخته و دیدگاههای او را به نقد سپرده است.