فن آوری تهیه ی ذغال در شمال ایران پژوهشی در حوزه ی دانش بومی

دانش بومی [Indigenous Knowledge (IK)] یا سنتی به عنوان شاخه ای از علم مردم شناسی جایگاه ویژه ای در مطالعات زیربنایی توسعه پایدار دارد. شناخت، احیا و متناسب ساختن دانش بومی با نیازهای امروز جوامع انسانی، زمینه های دسترسی صحیح به منابع (آب، جنگل، زمین و ...) را فراهم می سازد و به مدد روش های نوین کنترل تولید، انرژی های نهفته در دل طبیعت را به بهترین شکل در اختیار انسان قرار می دهد.در این نوشتار تلاش شده است که به جایگاه دانش بومی در جهان امروز اشاره شود و در قالب یک پژوهش علمی، روش سنتی تهیه ذغال در جنگل های مازندران بازشناسی گردد. این گزارش به روش چند زمانه، طی اقامت در دو مقطع زمانی متفاوت 47 روزه در منطقه شکل گرفت، و اطلاعات آن از طریق مشاهده مستقیم، مصاحبه رو در رو (face to face interview) و کیفی (qualititaive interview) که از روش های متداول در پژوهش های میدانی مردم شناسی است و نیز با مراجعه به منابع مکتوب کتابخانه ای جمع آوری شده است.جامعه آماری را صرفا کسانی تشکیل داده اند که به طور مستقیم (ذغال پزها) و غیرمستقیم (مال دارها، پیمانکاران و محلی ها و ...) با موضوع ارتباط داشته اند. مصاحبه شوندگان نیز به روش نمونه گیری زنجیره ای (snowball sampling) انتخاب شده اند. نوع مطالعه نیز با مراجعه های مختلف به زمین و میدان تحقیق به روش چند زمانه یا طولی صورت پذیرفته است.ذغال پزی در این مقاله با توجه به دسته بندی آندره لوراگوران (Andre LeroyOorhan) و ژان پی یر دیگار (Jean Pierre Digard) در قالب فنون مربوط به استحصال مورد بررسی قرار گرفته است. در این فرآیند، با فراهم آمدن شرایطی ویژه، چوب به ذغال تبدیل می شود. آگاهان از فن ذغال سازی از راه های صرفه جویی و استفاده بهینه از ضایعات طبیعت (چوب خشک درختان) به خوبی باخبرند و می دانند که چگونه و در کجا کوره ای بسازند تا با صرف کم ترین انرژی و نیز تحمیل کم ترین خسارت به طبیعت، بهترین شرایط را برای تهیه سوخت فراهم آوردند و بیش ترین بازدهی را داشته باشند.واژگان این نوشتار صرفا بر اساس تعریف تحلیلی (analytical definition) - تعریفی که به صورت تجربی بررسی می شود و رواج معنایی آن در بین افراد یک جامعه معنا پیدا می کند - (رفیع پور، 1372، ص 148) بوده ست. فرآیند ذغال پزی و پژوهش در حوزه بومی آن در قالب دو تقسیم بندی شکل گرفته است که عبارت است از:1- نظام تولیدی ذغال، شامل مواد اولیه (جنگل و درختان) نیروی کار (ذغال پزها و ...) فن آوری تهیه ذغال (فن آوری سخت کوره، روش تهیه ذغال، ابزار و ...)2- نظام بهره برداری از ذغال شامل تقسیم کار، دستمزدها، نگهداری و توزیع ذغال.فن آوری تهیه ذغال (پخت ذغال) از دیرباز در میان جنگل نشینان با نوعی همزیستی با طبیعت و حرمت نهادن به حریم آن آمیخته گشته و در مبادله ای پایاپای بین انسان و طبیعت، نسل به نسل به امروز رسیده است. اما متاسفانه در حال حاضر شرکت های پیمانکاری، بدون نظارت دقیق، با بهره برداری بی رویه از جنگل قانون سبز رویش را زیر پا نهاده اند و به نسل کشی درختان کمر بسته اند و نیز در مبادله نابرابر طبیعت با ثروت، زنگ خطر نابودی جنگل، حذف تنوع زیستی و در نهایت تهدید حیات انسانی را به صدا درآورده اند.

Keywords:

دانش بومی , پژوهش های بومی , الگوها و رسوم فنی , ذغال , ذغال پزی , کوره چی , پارسل , جنگل بانی , استحصال