منصوره احمدی جعفری - استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه علوم انسانی، واحد صفادشت، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
محمد قادری مقدم - استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه علوم انسانی، واحد شیروان، دانشگاه آزاد اسلامی، شیروان، ایران

یکی از راه های آشنایی با آداب، سنن و مذاهب ملت ها خوانش و بررسی کتب گذشتگان آنان است. طی قرن هاینخستین، دین اسلام و فرهنگ عرب به سبب کشورگشایی اعراب در تعامل و تقابل با فرهنگ های مختلف قرار گرفت ومسلمانان درمقام پاسخ گویی به سوالات نوظهور، به چالش کشیده شدند. این چالش ها زمینه را برای پیدایی نحله های مختلففکری ایجاد کرد. یکی از این گروه ها معتزله بود که در قرن نخست هجری با گرایش خاص فکری و سیاسی شکل گرفت.بعدها این مذهب طرفداران سیاسی یافت و بهعنوان اندیشهی سیاسی، مورد قبول بیشتر خلفای اولیه ی بنیعباس قرار گرفت.معتزلیان بهشدت عقلگرا بودند و عقل را از هرگونه محدودیت و فهم و تبیین مسایل مبرا میدانستند، آنان صرفا عقل را ملاکتشخیص حقیقت می شمردند. این شیوه ی عقلی در خراسان که مهد علم و ادب ایران بود مورد اقبال بسیاری از نویسندگان وشعرا قرار گرفت به گونه ای که با روح کلی آثار آنان آمیخته گشت و در قالب عبارت ها و ابیات به ثبت رسید و به یادگارماند. در این مقاله سیر جریان عقلگرایی و گسترش آن در بستر سیاسی و اجتماعی حکومت های سامانی و غزنوی در خراسان،و بازتاب دین و اندیشه ی اعتزالی در شاهنامه حکیم فردوسی مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.

مذهب شیعه، معتزله، شاهنامه فردوسی