محمد بحیرایی - دانشجوی دکترای جامعه شناسی سیاسی و عضو اندیشکده رخداد تازه

در دوره قاجار با دو فرم از مدرسه روبرو هستیم: مدارس دولتی که با دارالفنون آغاز می شوند و مدارس ملی که با مدارس رشدیه متولد می شوند. همین زمانی که این مدارس شروع به کار می کنند متوجه می شویم فضای اجتماعی هم در حال تغییر است که این تغییر قاعده را در قالب سرمایه فرهنگی جدیدی که مدرسه عرضه می کند می توان رویت نمود. از این روست که منابع مالی و سرمایه اقتصادی به کار می افتند تا چرخ آموزش را به حرکت درآورند. اما تاکنون اینگونه عنوان شده که رویه های آموزشی رویه هایی خنثی هستند اما در این مقاله متوجه می شویم سرمایه هایی که جهت آموزش به کار می افتند آن قدرها که به نظر می رسند خنثی نیستند و نه تنها خنثی نیستند بلکه با حذف و طرد سایر رویه ها خود را بر کرسی می نشانند. در واقع دربار قاجار که کارویژه های دولتی فراوانی دارد در اواخر عمر خود با سیستم مدرک دهی نه فقط دانش مشروع را از نامشروع جدا می کند بلکه سبب پیوند دانش و بازار هم می شود. همین رویه ها باعث می شود مدرسه به گره گاهی کلیدی در عرصه سیاست تبدیل شود چه آنکه در دوران پهلوی نه فقط مدرسه به کارویژه های سابق خود ادامه می دهد بلکه دولت با اجباری کردن تعلیمات ابتدایی سبب همسویی مردم با دولت می شود و سپس با تسخیر زبان آن را به عامل وحدت تبدیل می کند و بخشی از پروژه دولت-ملت را با مفهوم زبان ملی شکل می دهد. در سوی دگر فرمی دیگری از مدرسه هم جریان دارد، در واقع مدارس ملی نه فقط تولدشان از دولت مستقل بوده بلکه رویه های آموزشی شان نیز چندان با رویه های یکپارچه پیوندی نداشته است. اما از زمانی به بعد با کنترل منابع مالی، ایجاد گفتارهای وحدت بخش و انضباطی رفته رفته این مدارس از خاطر می روند. در این مقاله با قرار دادن اقتصاد آموزش در میانه میدان هم به نسبت این مفهوم با رویه های وحدت بخش خواهم پرداخت هم قصد دارم خاطره ای از فرم دیگری از مدارس را زنده کنم؛ مدارس ملی ای که اگرچه منابع مالی شان از بیرون دولت تهیه می شد اما هرگز نسبتی با مدارس خصوصی و غیرانتفاعی این روزها ندارند.