مینا باستان - دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی

مسیله ی جبر و اختیار و قضا و قدر یکی از مسایل مهم کلامی و اعتقادی است که درادبیات فارسی و در اعصار گوناگون تمدن ایرانی و اسلامی موردتوجه فلاسفه و متکلمان و نویسندگان واقع شده است و هرکدام این مسیله را دست آویزی برای توجیه افکار و اعمال خود قرار دادهاند؛ برخی با تمام قدرت سعی در پرورش اعتقاد جبری و قدری داشته اند و برخی همهی مظاهر جبر و سلب اختیار را رد کرده و معتقد به آزادی اختیار انسان در تصمیم گیری و انجام امور بوده اند. نجم الدین رازی از نویسندگان عارف مسلکی است که در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری میزیست؛ یعنی درست در بازه ی زمانی که حمله ی هولناک مغول اتفاق افتاد و خاک ایران میدان تاخت وتاز قوم تاتار قرار گرفت. در آثار مختلفی که بعدازآن حمله نوشته شد رد پای این خاطره ی تلخ به چشم میخورد و هرکس موضعی نسبت به آن میگیرد که اغلب در آثار نزدیک به آن زمان رویکرد جبری و قدری در نگاه به این رویداد غالب است؛ و نجم الدین رازی نیز در کتاب معروفش،مرصادالعباد از این قاعده مستثنی نیست و احساس حزن و اندوه خود را از این واقعه و حتی احساس گناهی را که با رها کردن خویشاوندان و فرار کردن به روم و سپس بغداددارد با تکیه بر این باور تسکین میدهد. ما در این مقاله سعی در بررسی نگاه نجم الدین رازی به مسیله قضا و قدر و برخورد او با رویداد حمله ی مغول را از این رهگذر داریم.

قضا و قدر، جبر و اختیار، نجم الدین رازی، مرصادالعباد، حمله ی مغول