سیداحمد حسینی - استادیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

ابن سینا در نمط پنجم کتاب اشارات خود طی دو فصل متناوب از زمان بحث به میان آورده است کهبه واسطه اختصار، تاب تفاسیر مختلفی را دارد. در این میان، خوانش برخی از شارحان آن بودهاست که ابن سینا درصدد اثبات وجود زمان و سپس بیان ماهیت آن است. این خوانش دقیقنیست و با هدف ابن سینا از نگارش نمط پنجم اشارات سازگاری ندارد. بر اساس تفسیر دیگری،هدف ابن سینا اثبات آن است که حادث مسبوق به ماده است. این خوانش هم با وجود آن که بهحقیقت نزدیک تر است، دقیق و کامل نیست. بر اساس خوانش جدیدی که در این مقاله ارایه شدهاست، منظور نهایی ابن سینا از طرح این دو فصل آن است که بر اساس مسبوقیت حادث به زمان،مسبوقیت حادث به ماده را نتیجه بگیرد تا در نهایت نشان دهد که مفهوم حدوث زمانی در عینحال مسبوقیت به ماده را لازم می آورد و بنابراین مفهومی پارادوکسیکال است. هدف غایی او ازبحث زمان در نمط پنجم آن است که با ارایه یک برهان خلف نشان دهد که تصور حدوث زمانیعالم، تصور معقولی نیست. بنابر این بحث از زمان در این نمط بحثی ضمیمه ای نیست، بلکهبخشی از یک استدلال کاملتر است که به برخی از مقدمات آن تصریح نشده است.

زمان، ماده، حدوث، ابن سینا، الاشارات و التنبیهات، نمط پنجم