روحا دباغیان - دکترای معماری اسلامی، مدرس آموزشگاه عالی و غیرانتفاعی روزبهان ساری
سکینه شیردل - دانشجوی کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی روزبهان
فرزانه نیل فروش - دانشجوی کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی روزبهان

فضا یکی از صریحترین نمادهای وجود است. ازلی، نافذ و در جهان شناسی اسلامی مکان روح جهانی است. وقتی جنبههای کیفی فضا آشکار شد، بلافاصله موارد استفاده ی کمی آنها خود را نشان می دهد. بنابراین مفهوم مثبت و حیاتی فضا تمام مخلوقات معماری را خلق می کند. این مفهوم-که فضا، نه شکل، باید در ایجاد فورم ها هدایت کننده باشد- از مفاهیم مهم در درک معماری سنتی اسلامی است. مساجد در طول تاریخ از شاخصترین نمونه های معماری اسلامی بودهاند؛ نگاه به اجزای تشکیل دهنده و فضاسازی مساجد و بررسی عوامل شکل گیری ساختاری، جایگاه هر فضا و نقشی که در ارتباط با دیگر فضاها دارد، رهیافتی برای دستیابی به تاثیر حکمت معماری اسلامی در شکلدهی فضای مثبت و منفی مساجد فراهم خواهد آورد. فضای مثبت و منفی جنبه ناشناخته در معماری اسلامی است که با عرفان اسلامی پیوند داشته و به همین دلیل بیشتر در فضاهای مذهبی اسلامی که مسجد نمونه بارز آن است، جلوه می کند. در این پژوهش، به بررسی فضای تهی و پر در معماری مساجد با توجه به مختصات قرارگیری هر فضا در ارتباط با دیگر فضاها، با عوامل شکل گیری ساختاری، جایگاه ونقش هر عنصر، برآمده از حکمت اسلامی دارای ارتباطی معنادار است. این پژوهش به صورت کمی و به صورت توصیفی- تحلیلی است که با استفاده از گردآوری اطلاعات از طریق مشاهده اسناد کتابخانه ای و الکترونیکی به بررسی فضای تهی و پر در معماری مساجد پرداخته شده است. نتایج بهدست آمده نشان از تاثیر مستقیم و نقش تعیین کننده حکمت اسلامی در جایگاه تک تک فضاهای مساجد و تعیین ارتباط هر فضا با فضاهای دیگر و همچنین با کلیت بنای مساجد دارد.

حکمت اسلامی، فضای مثبت، فضای منفی