روح الله نصیری الموتی - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم قم
مهدی داوری دولت آبادی - استاد یار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم قم

ارایه تفسیر صحیح از آیات قرآن کریم، مستلزم اعتقاد به مبانی صحیح تفسیر قرآن و کاربرد ابزار تفسیری متناسب با آنمبانی است. از اینرو سیدمرتضی علم الهدی (م 456 ه.ق) از مفسران نامی شیعه، با مدنظر قرار دادن این موضوع، بهتبیین و تفسیر مراد آیات قرآن پرداختهاند. مبانی تفسیری که مورد توجه ایشان بوده است عبارتند از: 1- جواز تفسیر بهروایت که شامل روایات معصومین (ع) و روایات تفسیری صحابه و تابعان میشود. 2- جواز تفسیر به غیر روایت کهشامل حجیت ظواهر آیات، حجیت عقل و استناد به اسالیب زبان عرب است. همچنین در زمینه مبانی صدوری قرآن، اینفقیه ومفسرادبی معتقد به اعجاز قرآن و مصونیت آن از تحریف هستند. اما از جمله ابزار تفسیری که در امالی سیدمرتضی مورد استناد قرار گرفته است، روایات تفسیری صحابه و تابعان است که البته کاربرد آن نزد سید مرتضی نیزمانند دیگر مفسرین چون شیخ طوسی مشهود است. سید مرتضی (ره) سه نوع تعامل متفاوت را با این ابزار دارند: استنادبه آن برای تقویت تفسیر مختار خود، نقل آن به عنوان یکی از وجوه محتمل آیه و نقد آنها. از دیگر ابزار تفسیری کهفراوان در امالی کاربرد دارد، استناد به کلام عرب اعم از شعر، امثال، لغت و قواعد زبانی آن است. سید مرتضی به تفسیرتعداد محدودی از آیات قرآن پرداخته است اما شواهد شعری که در امالی کاربرد داشته مشهور است. همچنین سیدمرتضی اقوال مفسران و علمای متقدم لغت و نحو ، به عنوان یکی دیگر از ابزار تفسیری، توجه خاصی داشته و سه گونهبا آنها برخورد کرده است: استناد به آن اقوال برای تقویت و اثبات تفسیر مختار، نقل قول آنها به عنوان یکی از وجوهمحتمل آیه و نقد آن اقوال. یکی از رویکردهای مهم و بنیادین سید مرتضی، در امالی پاسخ به شبهات ملحدان و نیزمخالفان ازجمله معتزله، مجبره و مشبهه ودفاع از عقاید شیعه در اصول و فروع است. با مقایسه تطبیقی امالی وسایرمفسرین درمی یابیم که اغلب مفسرین در مبانی و ابزار تفسیری، کاملا متاثر از آرای سید مرتضی است و فقط در بحثاعجاز قرآن، با نظریه وی در اعتقاد به صرفه، مخالف اند. همچنین آراء و روش سید مرتضی در دفع و پاسخ به شبهاتکلامی، تاثیر بسزایی بر شیخ طوسی ودیگر مفسرین داشته است به طوری که گاهی عبارات مفسران دیگردر تفسیر آیاتو دفع شبهات، عینا تکرار لفظ به لفظ عبارات سید مرتضی است.

بررسی، نقد، آرای تفسیری ،مفسران