زهره سادات ناصری - دانشجوی دکترای زبانشناسی همگانی دانشگاه علامه طباطبایی
جلیل اله فاروقی هندوالان - دکترای زبانشناسی همگانی دانشگاه بیرجند
امین ناصری - کارشناسی ارشد زبانشناسی همگانی دانشگاه پیام نور تهران
ابراهیم محمدی - دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

تحلیل گفتمان انتقادی رویکردی نوین در تحلیل گفتمان است که در دهه های اخیر، در طیف وسیعی از پژوهش ها در رشته های ادبیات و روانشناسی به کار گرفته شده اسات. اگرچه رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی رابطه زبان، قدرت، ایدیولوژی و گفتمان را در اولویت قرار می دهد، اما ادبیات ملت ها را نیز می توان در چارچوب گفتمان انتقادی و نقد زبانشناختی تحلیل و تفسیر کرد. تاریخ بیهقی از جمله آثاری است که بررسی آن در چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی میسر است و به تحلیل گر امکان می بخشد تا رابطه قدرت، ایدیولوژی و گفتمان را در این اثر آشکار سازد. این پژوهش بر آن است تا با بررسی زبان شناختی داستان ((مرگ بونصر مشکان)) از تاریخ بیهقی، به لایه های زیرین و پنهان متن و یعنی وضعیت رابطه قدرت ایدیولوژی در عصر غزنوی - برسد و با کنار هم گذاشتن ایدیولوژی های مختلف در درون متن، به آشنایی زدایی انتقادی دست پیدا کند. برای این کار، از رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی نورمن فرکلاف استفاده می شود و متن در سه لایه توصیف، تفسیر و تبیین مورد تحلیل قرار می گیرد. در سطح توصیف، بیشتر بر انتخاب نوع واژگان، شخصیت ها و جنبه های استعاری تاکید شده است که دیدگاه ایدیولوژیک نویسنده را بیان می کند. فضای سرد و بیروح حاکم بر داستان، اختناق اوضاع اجتماعی آن دوره و حس آزادی طلبی توام با یاس شخصیت اصلی داستان که در کلمات و عبارات متن نهفته و نویساده با هنرمندی تمام آنها را کنار هم آورده است، از ویژگی های برجسته این بخش به شمار می آید. در سطح تفسیر، بحران عاطفی و روانی حاکم بر اجتماع آن دوران و گفتمان طیف های مختلف با پیوندی بینامتنی تفسیر میشود. در سطح تبیین، تقابل آسایش روحی و پریشانی، تعهد و بی تعهدی، وفاداری و خیانت، دوستی و دشمنی، همگی، فضای داستان را در هیجان تقابلی فرومی برد.

تحلی گفتمان انتقادی، نورمن فرکلاف، تاریخ بیهقی، مرگ بونصر مشکان