جواد نیستانی - دانشیار گروه باستان شناسی دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس،
فرشاد رحیمیان باجگیران - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی،گرایش اسلامی دانشگاه تربیت مدرس

از جذابترین ویژگی های معماری دوره سلجوقی، مبحث گنبد وشیوه های متفاوت اجرای آن است. مسجد جامع اصفهان در اواخر سده 5 هجری با هدایت خواجه نظام الملک، با افزودن گنبدخانه ای بزرگ به عنوان مقصوره همراه با ایوان بلند به آن از نو طراحی و ساخته شد و به این ترتیب گنبد بزرگ که از سده ها پیشتر در معماری ایرانی شناخته شده بود، نقش تازه ای در معماری دینی یافت. در طول دهه های پسین مقصوره های دیگری در مساجد جامع شهرهای دیگر برپا شد که برخی تقلید دقیقی از گنبدهای نظام الملک و خاگی مسجد جامع اصفهان بودند و می توان گفت مکتبی در گنبد سازی با محوریت اصفهان شکل گرفت. آراستگی سطوح داخلی و تزیینات آجری پرکار از شاخص های این مکتب به شمار می رود و بارزترین جلوه آن چپیره سازی با پتکانه های سه لتی است که همچون ترجیع بندی در همه بناها تکرار شده است. با این حال نباید از یاد برد که این گنبدهای ارزنده همگی محدود به نواحی مرکزی ایران هستند؛ همین زمان در شمال ایالت جبال و آذربایجان سبک گنبدسازی دیگری با چپیره ساده تر و کوهه های بزرگ رواج داشته که مهمترین نماینده آن مقصوره خمارتاشی مسجد جامع کبیر قزوین است. گنبدهای این سبک نه تنها در گستره ای وسیع تر شامل جبال شمالی و آذربایجان و مازندران پراکنده اند، بلکه علاوه بر مساجد، بناهای آرامگاهی ای تا سده نهم هجری را نیز در برمی گیرند. در پژوهش حاضر ضمن شرح ویژگی ها و مقایسه دو سبک چپیره سازی فوق به مقصوره مسجد جامع گلپایگان پرداخته شده است؛ اثری از دوره سلجوقی که چپیره آن در میانه سبک های دو سبک قزوین و اصفهان جای گرفته و به خوبی انعطاف و پویایی فکری معمار را در ایجاد همکنش میان دو سبک یادشده نشان می دهد. روش پژوهش این مقاله که با ابزار گردآوری اطلاعات و مطالعات کتابخانه ای و میدانی انجام گرفته، رویکرد تاریخ فرهنگی و از طریق توصیف و تحلیل تطبیقی آثار است.

معماری سلجوقی، گنبد، چپیره