احمد پویامنش - مدرس دانشگاه، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قم، قم، ایران

هر پدیده ای درعالم علاوه بر صورت و شکل ظاهر، حقیقت و باطنی دارد که از آن به معنا یاد می کنند. در تفکر وجهان بینی اسلامی، صورت و معنا بر مراتب تجلی اسماء و صفات الهی است. هر مرتبه از مراتب تجلی، صورت و ظاهر مرتبه ی فوق است و درعین حال، معنایی است بر مرتبه تحت. عرفا مراتب تجلی را در پنج مرتبت بیان کرده اند. شعرا و حکما و هنرمندان مسلمان در محاکات این عوالم نقشی جستند و کلام، تصویر و هر اثری از آنان رمز و راز و نشانه و به عبارتی آیتی از آن عوالم است و در آثار هنری برخی به اصالت صورت وبرخی به اصالت معنا تمسک جسته اند اما نگاه متعادلانه هم معطوف به صورت است و هم معنی تا به حقیقت راه یابد. از این گذشته تمام ادیان انسانها را به سیر از ظاهر به باطن دعوت کرده اند. آنچه در نزد ایشان اصیل بوده عالم معناست و ازاین رو اعتبار عالم ظاهر به عالم معنا می باشد. این طرز فکر تمامی شیونات زندگی انسانها، خصوصا هنر را در جامعه ی دینی فراگرفته و بنابراین آثار هنری ادیان همواره آدمی را به عالم دیگر رهنمون می کنند. در حکمت اسلامی قرآن کریم و سخن مشترک انبیا، تاکید بر حرکت از ظاهر به باطن یا به عبارتی از صورت به معنا بوده و اسلام، ظاهری دیدن وقف در صورت دنیا بدون سیر در معنا و باطن را نکوهش کرده و آن را نشان بی خردی انسان می شمرد. هنرمندان مسلمان با انس و الفت و همدلی با حکما، سنت اسلامی را از طریق آثار هنری نمود داده اند و انسانها را از ظاهری نمادین به حقیقتی فراتر متذکر شدند. هنرمند مسلمان با ادراک این معنا و ارزش به طراحی صورت پرداخته و اثر هنری خویش را پدید می آورد. معماری ایرانی نیز با همین مبانی و مفاهیم به تجلی و ظهور معانی پرداخته است. در این مقاله ضمن اتخاذ رویکردی تاریخی- تفسیری، و مطالعات کتابخانه ای ابتدا به بیان تعاریفی از رابطه بین صورت و معنا در معماری ایرانی پرداخته و سپس با توجه به این معانی به چگونگی تحقق پذیری هویت آن در آثار معماری ایرانی- اسلامی خواهیم پرداخت و به این نتیجه خواهیم رسید که رابطه کالبد و محتوا(صورت و معنا)، به شکل تجلی نسبی معنا در صورت است.

معماری ایرانی، صورت، معنا، هویت