سپیده شهامتی - کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری و منظر، پژوهشگر پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن،
ساسان نوروزی - کارشناس ارشد مرمت و احیاء بافت های تاریخی، پژوهشگر پژوهشکده نوین شهر معنوی ثامن

شناخت فرایند تاریخی نحوه شکل گیری عناصر و عوامل موثر بر آن را روشن کرده و نحوه اثرگذاری آن بر ابعاد وسیع تر و جنبه های دیگر توسعه تاریخی را تبیین می کند. با چنین نگرشی این مقاله به شناخت سیر تحول تاریخی و روند توسعه بازار و راسته های تجاری شهر، نحوه اثرگذاری آن بر ساختار شهر و شناخت حیات اقتصادی در ادوار مختلف پرداخته است. بازار به عنوان ستون فقرا و قلب تپنده شهر همواره نقش مهمی در توسعه و تبیین ساختار آن ایفا کرده و بر جنبه های گسترده زندگی شهری اثر گذاشته است. این پژوهش بر پایه روش تحلیل تاریخی و با استفاده از کتب تاریخی مرجع و سفرنامه ها به بررسی روند توسعه بازار و اثرات آن به شکل گیری ساختار شهر و حیات اقتصادی آن تا اواخر دوره قاجار می پردازد. نتایج مطالعات نشان می دهد در شهر مشهد مسیر اولیه شکل دهنده ساختار شهر مسیری بوده که باغ حمید بن قحطبه را به قصبه سناباد پیوند می داده که بازار در این مسیر تشکیل می شود و اهمیت تجاری پیدا می کند. در دوران بعد و به خصوص در دوره تیموری و صفوی بازار اصلی و راسته تجاری شهر تغییر می کند که بر استخوان بندی شهر نیز اثر می گذارند. در هریک از این دوران رونق بازارها تجلی حیات اقتصادی آن دوره هستند. همانگونه که از کتب تاریخی و مشاهدات سیاحان برآمده در دوره صفوی اوج تجارت و رونق بازارها حیات اقتصادی مثبت شهر را نشان می دهد و در دوره قاجار با افول بازار شهر و تجارت و زیارت شهر چشم انداز حیات اقتصادی مشهد در آن دوره از وضعیت مناسبی برخوردار نیست.

بازار، شهر ایرانی اسلامی، منظر اقتصادی، منظر اجتماعی، متون تاریخی