محمد قادری مقدم - استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه علوم انسانی، واحد شیروان، دانشگاه آزاد اسلامی، شیروان، ایران
منصوره احمدی جعفری - استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه علوم انسانی، واحد صفادشت، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

پیشگامان علم بلاغت از دیرباز درباره ی اصل ایجاز و فشردگی کلام به فراوانی سخن گفته اند و استفاده از انواع صور خیال چون: ارسال المثل، ایهام، تلمیح، مجاز مرسل، کنایه، استعاره، تمثیل داستانی، و اسطوره را جزء جدایی ناپذیر ایجازآفرینی در شعر دانسته اند؛ در حالی که در آثار بلاغی کهن به اعجاز گونگی نماد اشاره ای نشده است. هدف این پژوهش، بررسی ویژگی های ایجازی نماد در سنجش با دیگر ترفندهای ادبی است. این مقاله در پی پاسخ به این سوال است که ایجازی ترین آرایه ادبی کدام است و چه ویژگی هایی دارد شعر کلاسیک فارسی سرشار از نمونه های فشردگی بیش از حد یا همان ایجاز مخل بوده است که در دوره های بعد به نوعی تراکم و روی هم غلتیدن تصاویر شعری انجامید. شاعران سبک بازگشت با دوری جستن از سبک پیشین در راه شفاف کردن تصاویر قدم نهادند و در نهایت، ایجاز با جهت گیری جدید و ساختی متفاوت در شعر نو، ظهور کرد. شاعران معاصر رویکرد نمادگرایی را عامل فشردگی هنری یافتند و به کمک این ترفند هنری و بلاغی، حوزه مفهومی شعر خود را وسعت بخشیدند و تزاحم و تراکم تصویری مخل را از آن دور ساختند. در این جستار با بررسی ویژگی های ایجازی نماد چون: نداشتن قرینه، اتحاد تصویر و اندیشه، بیکرانگی و ابهام پیام، ماهیت پارادوکسی، انعکاس کل در جزء، و تاویل و تفسیرپذیری؛ مشخص گردید که نمادگرایی در سنجش با دیگر انواع صورخیال در چگونگی بیان فشرده و غیرمستقیم بالاترین مرتبه را به خود اختصاص داده است.

بلاغت، ایجاز، نماد، صورخیال