هنگامه شاه بیگی - دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر
فرهاد خسروی بیژائم - دکترای پژوهش هنر، عضو هییت علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند

خراسان جنوبی از جمله مراکز قالی بافی ایران به شمار می رود که طرح های آن در گذشته دارای شهرت و اعتبار جهانی بوده است. هر چند در پژوهش های پیشین، توجه پژوهشگران بیشتر بر معرفی موردی طرح های لچک و ترنج مناطق مختلف معطوف بود ؛ با این حال تاکنون پژوهشی جامع در زمینه شناسایی و کاربرد انواع نگاره ها، برداشت و نگرش از یک موضوع واحد در دو منطقه از استان صورت نگرفته است. تاثیر نفوذ اندیشه ها و نگاره های نمادین در قالی های خراسان جنوبی، بخشی از هنجارهای مشترک فرهنگی، دینی، اخلاقی و رفتاری یک قوم را در قالب هنر و صنعت قالی، به منصه ظهور می گذارد. صحنه های زیبایی که نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین بیان نموده، موضوع نگاره های هنرمندان دوره های مختلف بوده است. یکی از این حکایات که بارها مصور شده، صحنه اولین دیدار خسرو و شیرین در شکارگاه است که دو نمونه از آن توسط بافندگان فرش خراسان جنوبی بر قالی نقش بسته است. در پژوهش بنیادی حاضر، از بین نمونه های موجود، یک موضوع واحد در دو منطقه، با شرایط اقلیمی و دیدگاه های متفاوت انتخاب شد که یکی شاهرخت قاین ( زادگاه اصلی این طرح ) و دیگری بیرجند است. پژوهش پیش رو، با استفاده از منابع کتابخانه ای و میدانی و به روش توصیف تحلیلی به رشته تحریر درآمده و با هدف بررسی نقوش و تحلیل ساختاری و محتوایی آنها، به بررسی دو نمونه خاص از قالی های تصویری خراسان جنوبی پرداخته است . نتایج بیانگر آن است که شرایط اقلیمی و جغرافیایی ( دوری و نزدیکی به مرز افغانستان ) باورها و اعتقادات منطقه ای و حتی جنسیت بافنده، بر نمادها و نگاره های انتخابی و گزینش رنگ برای شخصیت بخشی به قالی تاثیرگذار بوده. به عبارتی دیگر، متن پدیدار شده بر نمونه های آماری مورد پژوهش، تحت تاثیر تمامی موارد ذکر شده است.

قالی خراسان جنوبی، خسرو و شیرین، نماد شناسی