معینه السادات حجازی - عضو هییت علمی، گروه صنایع دستی، دانشگاه بجنورد

اندیشه های بلند حکمی ایرانی اسلامی همواره منبعی غنی و الهام بخش برای متفکران، عارفان، هنرمندان و ادیبان ایران زمین بوده است. جهان بینی اسلامی و دستورات دین از عوامل تعیین کننده در شکل دهی هنر ایران پس از ظهور اسلام می باشد. منع تصویرگری و مجسمه سازی به دلایل گوناگون به ویژه در اوایل دوران پیدایش اسلام و نیز پس از گذشت چند دهه در قرون بعدی در اماکن مذهبی بالاخص در مساجد پیروی گردیده است. مباحث اعتقادی در خصوص حرمت تصویرگری در اسلام موجب ایجاد نوعی شمایل گریزی به ویژه در ابنیه و اماکن مذهبی و فضاهای مرتبط آیینی و مذهبی شد. چنان چه در مساجد به طور معمول تصویری از حیوان و بالاخص نقش انسانی ترسیم نمی شود. دیری نپایید هنرمند مسلمان به سوی نقش های انتزاعی و نمادین گام برداشت. از دیگر سوی پایه گذاری مکاتب نگارگری و حمایت پادشاهان از تصویرپردازی و توسعه هنرها و کتب مزین به نگاره ها در دوران بعدی، به موجب گسترش شمایل پردازی در کتب و برخی دیگر از هنرهای کاربردی شد. این پژوهش با هدف شناسایی بعدی از هنر اسلامی بر پایه تفکرات مذهبی و اندیشه بزرگان عرفان و ادیب و انواع آثار هنری دوره اسلامی پرداخته است. با بررسی فتاوی اسلامی در خصوص حرمت شمایل نگاری در دین اسلام این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که هنرمندان مسلمان تا چه اندازه از فتاوی دینی پیروی کرده و چه جایگزینی برای شمایل نگاری پیامبر مکرم اسلام قرار داده اند. نتایج نشان داد، شمایل نگاری حضرت محمد در نگارگری دوران اسلامی به صورت بازنمایی بدن مبارک حضرت به همراه هاله نور و شعله نورانی دور سر و یا هاله نورانی جایگزینی برای سر و بدن حضرت به کار رفته است. از دیگر سوی بناهای مذهبی که در آن شمایل نگاری ممنوع بوده است به استفاده از نقش مایه های نمادین چون خورشید، شمسه و طراحی حروف نام محمد (ص) روی آورده اند.

نگاره های اسلامی، حضرت محمد (ص)، نماد، شمایل