علی محمد پشت دار - دانشیار گروه زبان وادبیات فارسی دانشگاه پیام نور
فریده قندهاری ابیانه - کارشناس علوم اجتماعی آموزش و پرورش م ۷ تهران

در طریق عرفان سالک برای رسیدن به کمال روحانی به دو نیرو متکی است؛ یکی استعداد و سعی و تلاش خود و دیگری لطف و عنایت حق تعالی عارفان بزرگ بویژه مولانا و حافظ در نگاه به این دو نیرو بیشتر چشم به عنایت الهی و جذبه ی رحمانی او دوخته اند اما از تشویق سالک به بذل تلاش و اظهار طلب در منتهای درجه ی خود، نیز غافل نبوده اند، چه همین تلاش هم به زعم ایشان یاوری توفیق حضرت حق است که داعیه و شوق دیدار محبوب را در دل سالک بر می انگیزد تا مشتاق طریق عرفان گردد. این دو نیرو که یکی جذبه ی رحمانی و دیگری جذبه ی طبیعی است، از دیدگاه جبر و ا ختیار هم قابل بررسی است، به این صورت که سالک اگر به اراده و سعی خود اعتماد کند، گویی برای خویش اختیاری قایل شده و اگر فقط به لطف و جذبه ی او دل بندد و منتظر انتخاب از سوی رحمان باشد، این گونه برداشت می شود که سالک به جبر و سلب اختیار از خود معتقد شده است، حافظ با درک این دو جذبه به طور قاطع اولویت را به جذبه ی رحمانی میدهد و در جنب آن، سالک را نیز به تلاش و بذل کوشش تشویق می کند، چه معتقد است سعی و تلاش سالک هم به عنایت و لطف حق به وقوع پیوسته، پس در هرحال سالک وظیفه دارد میان دو حالت رد و قبول، خوف و رجا، قبض و بسط، امر و نهی و... در نوسان باشد.

نظر او، جذبات رحمانی، قابلیت های سالک، غزلیات حافظ