محمد کاظم کهدویی - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد
الهه ستوده پور - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد

مجموعه عوامل و اوضاع خاص تاریخی، اجتماعی و سیاسی در هر دوره، نقشی عمده در تکوین شخصیت و شعر یک شاعر دارد. انوری ابیوردی از بزرگترین شاعران قصیده سرای قرن ششم است که در دوره ی سلجوقی یعنی اوج استبداد سیاسی ایران زندگی میکرده است، در این دوره شاعران برای دریافت حقیرترین صله ها مجبور به سرودن اغراق آمیزترین مدح ها هستند زیرا هیچ دستاویز و تکیه گاه مشخصی ندارند و تقدیرشان گره خورده ی روابط سیاسی و اجتماعی جامعه است. انوری از یک سو خود را حکیمی بلند پایه میداند که سزاوار صدر و قدر زمانه است و از سوی دیگر زمانه را مینگرد که چنان خوار و زارش میسازد که برای رفع نیازهای اولیه ناچار است همه ی دانشش را در سینه مکتوم دارد و به مدح و هزل و هجو بپردازد که هیچ کدام از آنها با درون شاعر و حقیقت وجودی او سازگاری ندارد. مجموعه ی این عوامل و موارد دیگر تاثیری را در شخصیت و شعر انوری می گذارد که آن را تبدیل به جالب توجه ترین پارادوکس های شعر فارسی می کند. انوری صدها بیت در مذمت حرص می سراید اما حریصانه به کدیه و طلب های ناچیز می پردازد؛ عمر گران مایه را صرف شاعری میکند و به آن عشق می ورزد اما مقام شاعر در جامعه را از کناس کمتر میداند و تا آخرین لحظه وجود و شخصیتش در تعارضی سهمگین میان حقیقت وجودی و واقعیت اجتماعی زمانه معلق است. دراین مقاله با بررسی دیوان انوری و استخراج تمام شعرهایی که بیانگر دوگانگی شعر و شخصیت این شاعر است و طبقه بندی این اشعار، سعی داریم تضاد و تناقض شعر انوری را در سه دسته بندی مفاخره به شعر و نفرت از شعر، خردگرایی و خردستیزی، و تضاد میان دین و دنیا تحلیل و ریشه یابی کنیم

انوری، تضاد، شعر، خردگرایی، زهد و حرص