سیدمحمد صاحبی - استادیار فرهنگستان زبان و ادب فارسی
محمد رضایی - استادیار دانشگاه سمنان.

مجالس تفسیری فضل بن محب نیشابوری متنی چاپ نشده و متعلق به قرن پنجم هجری قمری است و مشتمل است بر تفسیر آیاتی از قرآن مجید به شیوه ای خاص و نظام مند و با صبغه ای واعظانه و عرفانی. در این جستار، ویژگی های زبانی و ادبی این متن متقدم با ارایه شواهدی متعدد، بررسی و تحلیل گردیده است؛ در مقاله حاضر، فقط از ویژگیهایی سخن رفته است که نسبت به سایر آثار بازمانده از دوره رشد و تکوین زبان فارسی، نادر و کمیاب به شمار میروند و یا در مجالس تفسیری از بسامدی بالا و قابل توجه برخوردارند. در بخش ویژگی های آوایی و واجی، از فرایندهای واجی در مجالس تفسیری و کاربرد برخی از واژه ها با صورت آوایی همانند یا نزدیک به فارسی میانه سخن گفته شده است؛ در ادامه، مشخصه های صرفی و ساخت واژی و سپس مولفه های نحوی کتاب تجزیه و تحلیل شده و در پایان، خصایص ادبی اثر واکاوی گردیده است. در این مقاله، ویژگی های زبانی برپایه آموزه ها و روش های زبان شناسی معاصر، و مشخصه های ادبی براساس علم بلاغت سنتی بررسی شدهاست و ضمنا از کاربرد اکثر این خصایص در تبیین، تفهیم و تفهم مطالب و تاثیر آنها بر ذهن و احساس مخاطبان سخن رفته است. داده ها و نتایج این جستار در تحقیقات گسترده تر بعدی درزمینه تاریخ زبان فارسی و سبک دوره تالیف این کتاب، مفید، کارا و قابل استناد خواهند بود. برای انجام این پژوهش از دست نویس کهن و منحصربه فرد مجالس تفسیری استفاده شده است.

مجالس تفسیری، فرایندهای واجی، ویژگی های صرفی، مولفه های نحوی، خصایص ادبی