علی محمد رنجبرکرمانی - استادیار دانشکده فنی و مهندسی، دانشگاه قم
امیر ملکی - کارشناس ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت های تاریخی، دانشگاه تهران

این نوشته، یکی از الگوهای کهن طراحی و سامان دهی فضایی در معماری ایران را بررسی می کند که فضای میانی نامیده شده و در شماری از ساختمان ها با کارکرد آرامگاه و کوشک میانی در باغ های کهن ایران پدیدار شده است. دراین الگو، یک فضای میانی مانند گنبدخانه در مرکز ساختمان، با ایوان هایی در هرسو و فضاهایی در دوسوی ایوان هاجای دارند. پرسش این است که این الگو از کجا سرچشمه گرفته است چه ویژگی های فضایی مشترکی در نمونه ها ومصادیق پرکاربرد آن یافت می شود و چه هدف مشترکی در به کارگیری این الگو می توان پیش کشید هدف نوشته،تبیین ویژگی های معمارانه این الگو و نشان دادن ظرفیت بالقوه آن در پذیرش کارکردهای گوناگون است. ضرورتاین بررسی، توجه به زنجیره پیوستگی الگوهای طراحی معماری، در تاریخ بلند معماری ایران است؛ که مایه تشخص وهویت پویای آن بوده است. این مقاله، پژوهشی موردی (case study) درباره یک الگوی طراحی معماری است؛ چون گروه موردمطالعه در آن، شمار اندکی دارد؛ ولی ویژگی ها در آن گسترده است. این نوشته با رویکردی تفسیری، بر پایه نمونه های یافت شده از آن الگو، به همراه مستندات تاریخی و منابع کتابخانه ای، به تحلیل و تبیین می پردازد. فرضیهنوشته این است که هدف بنیادی در به کارگیری الگوی فضای میانی در شمار گوناگونی از ساختمان ها، توانایی آن در متمرکزساختن چشم و ذهن، و تاکید بر روی یک عنصر میانی در فضای درون است. این عنصر میانی باتوجه بهکارکرد ساختمان، گاه تختگاه فرمانروا در کاخ، گاه آبنمای میانی در باغ و گاه ضریح مقدس در آرامگاه بوده است.دستاورد نوشته این است که در معماری امروز و فردا، هنگامی که معماران با انگیزه ها و کارکردهای مشابهی برخوردمی کنند، الگوی توانمندی در سامان دهی فضایی در اختیار دارند که می توانند با به کارگیری آن، پیوستگی معماری ایرانیو پویایی آن را پیگیر باشند.

الگوی فضایی، الگوی سامان دهی فضایی، فضای میانی، عنصر میانی، آرامگاه، کوشک میانی باغ