رضا پاسبان خمری - پژوهشگر دکتری شهرسازی اسلامی، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد گرگان
حسن رجبعلی - کارشناس ارشد معماری، دانشگاه هنر اصفهان
محمدرضا رونده - کارشناس ارشد صنایع دستی، دانشگاه هنر اصفهان

با گسترش اسلام در قرون اولیه اسلامی، سایر مناطق مسلما نشده براساس نوع معماری منطقه خود و ویژگی هایجغرافیایی آن، اقدام به احداث مساجد کردند. بلوچستان ایران نیز یکی از نخستین سرزمین هایی بوده است که دراوایل قرون اسلامی، اسلام در آن گسترش یافت و مردم آن به تبع عوامل جغرافیایی، فرهنگی و مصالح ساختمانیدر منطقه، مساجد خود را بنا کردند. این مساجد دارای ویژگی های متنوعی نسب تبه سایر مناطق ایران هستند و دراین پژوهش، این خصوصیات در دوره تاریخی سیصدساله اخیر، مورد شناخت و بررسی قرار می گیرد (از دوره قاجاریهتا معاصر)، این دوره تاریخی باتوجه به نمونه های قابل بررسی و مشاهده انتخاب شده است. بدین سان برای تبیینویژگی ها تمایزی ذکر شده که حاوی نکات ارزشمندی از زمینه های شکل گیری معماری است. هدف از پژوهش،شناسایی ساختار شکلی فضایی مساجد بلوچستان و معرفی گونه های برآمده از این تحلیل شکلی فضایی است. برایاین منظور، از روش تحقیق توصیف یتحلیلی بهره گرفته شده است و جمع آوری اطلاعات ازطریق مطالعات کتابخانه ایو برداشت و بازبینی مساجد بلوچستان می باشد. در این پژوهش، ابتدا مساجد برحسب موقعیت مکانی به سه دستهمساجد عشایری، روستایی و شهری تقسیم شده و سپس برحسب معیار شکلی فضایی گونه شناسی صورت گرفتهاست. تفاوت گونه ها در نحوه شکل گیری و ارتباط فضای باز، بسته و نیمه باز در الگوی فضایی مسجد است. یافته هایگونه شناسانه حاکی از سه گونه صحن- شبستان، گونه صحن- رواق- شبستان و گونه دوشبستانی است. بیشترین تنوعگونه در دسته مساجد روستایی واقع شده است. مساجد شهری علی رغم تزیینات بیشتر و مصالح جدید در ساخت آ نهاو مساحت زیاد، همچنان از ساختار کالبدی فضایی مساجد روستایی تبعیت می کنند. همچنین بررسی ها نشان می دهدگونه صحن- روا ق- شبستان در حال حاضر، پرکاربردترین الگوی ساخت مساجد است و گونه دوشبستانی رو به فراموشیگذاشته است. گونه صحن- شبستان همچنان الگوی مساجد ساده و کوچک در نقاط کم تراکم جمعیتی است.

مسجد، بلوچستان، گونه شناسی، مساجد روستایی، مساجد شهری