یاسر حمزوی - استادیار، دانشکده هنرهای کاربردی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

جهت اجرای لایه آستر (لایه رویی تکیه گاه و لایه زیرین بستر) در آرایه های معماری و به ویژه دیوارنگاره ها (شکل 1؛(Fig; 1 بسیاری از مناطق ایران به دلیل شرایط اقلیمی خشک، در دوره های تاریخی از کاهگل استفاده شده است. همچنین جهت اجرای لایه بستر، ملات گچ که دارای قابلیت های ویژه ای است، به کار برده شده است. گاهی ضخامت لایه بستر گچی بسیار کم بوده (2-1mm) که در زمان اجرا، این اقدام میتوانسته نشاندهنده هنر و قدرت دست هنرمند گچکار باشد. نمونه این آثار در شهر یزد قابل مشاهده است. ازجمله بناهای دوره آل مظفر (اوایل سده هشتم ه.ق.) که لایه آستر و لایه بستر در آرایه های معماری آن با ویژگیهای ذکرشده است، میتوان به بقعه سید رکن الدین و بقعه سید شمس الدین در شهر یزد اشاره نمود.بقعه سید رکن الدین در زمان ساخت، کاربری مدرسه داشته و پس از وفات صاحب آن، تبدیل به بقعه شده است. در کتب تاریخی یزد اتمام این بنا در سنه خمس وعشرین و سبعمایه 725) ه.ق.) نوشته شده است. این بنا دارای آرایه های معماری متعددی است که ازجمله میتوان به آرایه های گچی برجسته، قالبی، فتیله ای، کتیبه های نقاشی، نقاشی های تزیینی، آرایه های طلاکاری و کاشیکاری اشاره نمود (شکل 2؛ .(Fig; 2 آرایه های معماری فضای داخلی گنبدخانه از نظر وسعت، نسبتا حجم زیادی دارد. قطر گنبد حدود 11m و ارتفاع داخلی آن حدود 20m است. لایه آستر در تمامی فضای داخلی این بنا از جنس کاهگل و لایه بستر در تمامی سطوح داخلی بنا (به جز ازاره کاشیکاری شده) از یکلایه بسیار نازک گچ است.مسیله اساسی در رابطه با آرایه های این قبیل ابنیه زمانی رخ میدهد که کاه و الیاف گیاهی موجود در کاهگل (لایه آستر) توسط موریانه ها خورده میشود که میتوان گفت این مورد، یکی از آسیبهای شاخص و متداول بناهای مرکز کشور است. با این اتفاق، لایه آستر انسجام خود را ازدستداده و بهصورت پودری و سست درمی آید. زمانی که این آسیب برای لایه آستر به وجود می آید، درواقع انفصال لایه های زیرین در آرایه معماری رخداده است. یک لایه بستر گچی باضخامت بسیار کم وجود دارد که اتصال آن در بسیاری از قسمتها با زمینه زیرین کاملا از بین میرود که با وضعیت موجود، نگهدارنده آرایه های دیگری ازجمله: آرایه های گچی، طلاکاری ودیوارنگاره است