لیلا سهیلی وند - گروه معماری- واحد هشترود - دانشگاه آزاد اسلامی - هشترود – ایران
مهسا آقایی اصل - کارشناسی ارشد معماری
الشن عباسی سراج - کارشناسی ارشد معماری

کاروانسراهای سنتی کشورمان از معماری متناسب با آن اقلیم تبعیت می کند . بطوری که کاروانسراهای سواحل جنوبی دریای خزر با پلان مربع - چهار ایوانی و دارای حیاط مرکزی می باشد . بر خالف مصالح بومی که عمدتا چوبی و الیاف گیاهی بوده ، از مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملاتهایی از نوع آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشد ساخته شده اند . وجود حیاط مرکزی در این نوع کاروانسراها از نظر امنیتی مناسب بوده ولی مانع از کوران هوا می شود . در حالی که در کاروانسراهای کرانه شمالی خلیج فارس و دریای عمان با پلان چهار گوش و صلیبی بدون حیاط مرکزی واکثرا از سنگ و آجر ساخته شده اند ساختار باز این کاروانسرا باعث می شود کوران هوا ایجاد شود که مناسب این نوع اقلیم می باشد همچین کاروانسرا های نواحی کوهستانی و مرتفع با پلان مستطیلی و بدون حیاط مرکزی ساخته شده از سنگ و آجر با ستون ها و پایه های سنگی که مانع تبادل حرارتی درون و بیرون می شود و سطح وسیع اصطبل در این نوع کاروانسرا باعث استفاده از گرمای حاصل از سوخت و ساز بدن حیوانات می شود در حالی که کاروانسرا های دشت فالت زیباترین، مجلل ترین، وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت فلات ساخته شده و اکثر قریب به اتفاق آنها دارای پالن مربع شکل با یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط و اکثرا از آجر می باشند در این کاروانسرا ها اطاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اطاق مسافران احداث شده است و نهایتا کاروانسرا های مناطق گرم و خشک با پلان های مدور- چند ضلعی-حیاط دار- دو ایوانی-تالار رستوران دار- چهار ایوانی و با پالن متفرقه از مصالح بنایی ساخته شده اند. این نوع کاروانسرا دارای حیاط مرکزی و درون گرا می باشد که مزیت اقلیمی مهمی جهت محافظت در برابر باتدهای مزاحم و شرایط نا مساعد اقلیمی به شمار میرود. در این مقاله کاروانسرا های مناطق مختلف اقلیمی ایران با رویکرد معماری بومی به صورت تحلیلی بررسی می شوند.

کاروانسرا ، معماری اقلیمی ، درونگرا ، برونگرا