محمد رحیم رهنما - دانشیار گروه آموزشی جغرافیا،دانشگاه فردوسی مشهد
بیتا رضاییان - دانشجو دکتری برنامه ریزی شهری،گروه جغرافیا ،واحد بین الملل دانشگاه فردوسی مشهد

یکی از موضوعات اساسی در ارتباط با توسعه شهری ،فرم یا شکل شهر است.شکل شهر به دو نوع اصلی ،شهر فشرده و شهر گسترده و انواع اشکال فرعی تقسیم می شود.از آنجا که بین شکل یک شهر و پایداری آن رابطه تنگاتنگی وجود دارد ، برنامه ریزان شهری بایستی از شکل و الگو توسعه شهرها اگاهی کامل داشته باشند تا بتوانند آن را در جهت پایداری بیشتر سوق دهند.در این پژوهش به منظور شناخت شکل 8 کلان شهر ایران و بررسی میزان کمیت آن و مشخص کردن پراکنش از فشردگی از روش های مختلف تراکم ،اندازه فیزیکی متروپل ،درجه توزیع متعادل با استفاده از ضرایب آنتروپی و جینی درجه تجمع با استفاده از ضریب موران و همچنین نقشه مشخص کننده نقاط داغ و نقاط سرداستفاده شده است.نتایج بدست آمده از تحلیل تراکم جمعیت نشان داد که که مشهد و تهران با تراکم جمعیتی 121 نفر در هکتار بالاترین و تبریز با تراکم جمعیتی 56 نفر در هکتار پایین ترین تراکم را دارا می باشند و تبریز دارای بیشترین و اصفهان دارای کمترین میزان پراکنش تراکم جمعیتی هستند. نتایج بدست آمده از میزان ضریب جینی و آنتروپی بیانگر توزیع عادلانه جمعیت و در کلان شهرها می باشد.ضریب آنتروپی برای جمعیت سال 1390 در اصفهان مقدار 0.987 و در تبریز مقدار 0.878محاسبه شده و ضریب جینی در کرج مقدار 0.05 و در تبریز مقدار 0.276 محاسبه شده که به ترتیب این دو شهر دارای کمترین و بیشترین میزان نابرابری توزیع جمعیت در میان کلان شهرهای کشور هستند. محاسبه ضریب موران نیز نشان می دهد که الگوی شهراصفهان با ضریب 0.5و تهران با ضریب 0.3 تا حدی متمرکز و الگوی شهرهای مشهد با ضریب 0.02 ،تبریز با ضریب -0.09 ، اهوازبا ضریب -0.3،کرج با ضریب -0.06 و قم با ضریب -0.6 تا حد زیادی پراکنده بوده و به الگوی پراکنش تصادفی بسیار نزدیک بوده اند . شهر شیراز نیز با ضریب -0.3در مقایسه با سایر کلان شهر ها به الگوی شطرنجی نزدیکتر است. بنابراین در هیچکدام از کلانشهرهای ایران الگوی تمرکز کامل دیده نمی شود.همچنین نقشه نقاط داغ و نقاط سرد نشان می دهد که کلانشهر های تهران ،اصفهان ،کرج ،تبریز ، اهواز در این نقاط خوشه بندی شده اند

شهر فشرده ، شهر گسترده ،مدل های تجمع، کلان شهر