مرتضی محسنی - دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه
احمد غنی پورملکشاه - دانشیار گروه آموزشی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه
رضا زرین کمر - دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

زندگی اجتماعی، متشکل از کنشها و واکنشهای جامعه ی انسانی است که از لوازم آن مواجه ه با دیگری است. آنچه میان من و دیگری تمایز ایجاد میکند، تفاوت است. رویکرد ما به تفاوت، نوع مواجهه با دیگری را شکل میدهد. درمواجهه با دیگری دو شیوه ی عمده وجود دارد؛ مدارا و خشونت. خشونت کوشش برای زدودن تفاوت است و مدارا حرکت به سوی فهم و پذیرش آن.این مواجهه در مواد فرهنگی مانند ادبیات ریشه دارد.آثار سعدی ازجمله گلستان و بوستان از زمان سرایش همواره مورد توجه فارسی زبانان بوده و بر جامعه تاثیر بسیاری گذاشته اند. در این آثار میتوان به خوبی رویکرد سعدی نسبت به تفاوت را مورد مطالعه قرار داد.به طور کلی سعدی در گلستان و بوستان رویکردی مداراجو به تفاوت دارد. او دانا و جهاندیده است، تجربیات زیستی پرباری از سفر و زندگی در غربت به دست آورده و تفاوت را به خوبی دریافته است. با این حال رویکرد سعدی تحت تاثیر روزگار و شرایط زندگی او است و گاهی خشونت نیز در آن دیده میشود. بیشترین بسامد این خشونت در مقابل دیگری مذهبی است. سعدی در مقابل تفاوت مذهبی و عقیدتی کمترین میزان مدارا را نشان میدهد.دستاورد پژوهش ناظر بر این است که رویکرد خشن و دور از مدارای سعدی نسبت به دیگری مذهبی در زندگی طولانیش در بغداد و آموزه های سازمان نظامیهریشه دارد. بغداد در آن دوران دشمنان عقیدتی نیرومندی در درون و بیرون مرزهای خود داشتکه کیان خلافت را تهدید میکردند. از سویی دیگر نظامیه نیز فراتر از مرکزی آموزشی، سازمانی عقیدتی بود و متاثر از دیدگاه های متعصبانه ی خواجه نظام الملک، خشونت را در مواجه ه با دیگری مذهبی تشدید میکرد.

سعدی، دیگری، نظامیه، خواجه نظام الملک، سیاست نامه