زهرا جلالی اردکانی - دانشجوی کارشناسی ارشد دانشکده مطالعات تطبیقی شیراز

انتشار مصاحف عثمانى هرچند گام بزرگى در جهت رسیدن به توحید نص یا یگانه سازى قرآن بود، ولى چه بسا به سادگى در مورد اهمیت آن مبالغه شده باشد. یک دلیلش این است که شناخت قرآن در میان مسلمانان عمدتا و بیشتر مبتنى بر حفظ و حافظه بود تا کتابت. دیگر آن که خطى که در ابتدا قرآن را به آن کتابت مى کردند خطى بى مصوت و بى حرکات و اعراب بود، برخلاف خط با مصوت و با حرکات و اعراب که در [اعصار بعد و ] عصر جدید قرآن را به آن نوشته اند. ماهیت خطوط و کتابت هاى نخستین، از مطالعه قرآن هاى کهن و قطعات بازمانده در بعضى کتابخانه هاى بزرگ، به روشنى معلوم است. در نمونه هاى اولیه فقط صامت ها را به کتابت درمى آورده اند، و حتى حروف صامت هم به قدر کافى از همدیگر متمایز نبوده اند، چراکه یک شکل کتبى واحد، گاه حاکى از دو حرف صامت بوده است. به یک تعبیر مى توان گفت که این کتابت به خط بى مصوت و بى حرکات، کمابیش در حکم وسیله مددکار حفظ و حافظه بوده است. یعنى آن متون اولیه تا حدودى شباهت با متن اصلى [ شفاهى ] داشته است. به این شرح که کسى که هیچ علم و آشنایى نسبت به قرآن نداشت، ولى آن خط ابتدایى را خوب مى شناخت، براى کشف رمز از آن خط و کتابت دشوارى عظیمى داشت، البته نه به اندازه کسى که از ساختار کلمات عربى بى خبر باشد.روند اصلاح خط در حوالى اواخر قرن سوم هجرى تکمیل شد. اکنون این امر امکان پذیر بود که یکدستى و یکسانى بیشتر از حد قابل تصور در مورد خط اصلى مصحف اعمال گردد. در این صورت شگفت آور نیست که دریابیم در اوایل قرن چهارم هجرى اقداماتى براى جامه عمل پوشاندن به یکدستى و یکسانى انجام گرفته است. در این مقاله روند اصلاح خط و اعجام و اعراب گذاری آن را بررسی می کنیم.

اعراب گذاری، اعجام، قرآن، مصحف