حدیث رجبی - استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

کیفیت ادراک ذات، در آثار ابن سینا به طور تفصیلی تحلیل و بررسی نشده است. با بررسی مبانینظری شیخ در تحلیل فرایند ادراک، روشن میشود که پدیده احساس در مرحله نفس حیوانیبه عنوان مبدا معرفت (ادراک برآمده از حس) و علم (ادراک برآمده از عقل)، بدون انفعال حواس ازمحسوس محقق نمیشود. در پس احساس، عقل یا وهم با شکل گیری ادراک حسی و خیال، به طوردفعی، بدیهیاتی ازقبیل تمایز اشیاء و شعور به ذات را به عنوان متعلقات معرفت درک می کند. همراه با ادراکات حسی، عقل هیولانی و بالملکه به عنوان دو مرتبه نخست عقل، در تعامل با نفسحیوانی و به واسطه خیال، ادراک معقول را آغاز می کنند؛ عقل هیولانی که مقدم بر دیگر مراتب عقلاست، به مثابه هیولای نخستین، عاری از هرگونه فعلیت و صورت معقول یا محسوس است؛ازاین رو، تمام ادراکات دریافت شده از خیال و وهم در مرتبه عقل بالملکه و یا بالفعل برای نفسناطقه حاصل می شوند. بنابراین خویش فهمی انسان نیز به عنوان ادراک علمی معقول از خود که فراتر از شعور و درک معرفتی به ذات است از مرحله عقل بالملکه به بعد و مبتنی بر فعالیت اولیه بدن و قوای حسی محقق می شود.

علم، معرفت، شعور به ذات، ادراک حسی، عقل هیولانی، عقل بالملکه